precedente successiva

Convento domenicano di Todi (ante 1243!)

da San Fortunato
a San Leucio
a Santa Prassede
a San'Agostino
■ ... ed infine a Santa Maria in Camuccia, 1407-1814

 

Letteratura corrente sul convento domenicano in Todi: i frati, sfrattati da San Leucio perché trasformato in roccaforte al tempo di Gregorio XI (1371-78) e provvisoriamente alloggiati nelle chiese di Santa Prassede e Sant’Agostino (anni ’80), ottennero definitivamente nel 1393 da Bonifacio IX la chiesa parrocchiale di Santa Maria in Camuccia.

Testimonianze dirette e più articolate, specie dei traslochi, fanno intravedere una storia più intricata. Eccone una prima bozza!

1 2

Emilio Panella, nov. 2012 ss

 

Orvieto | Cortona | Foiano | Pitigliano

ë

Arezzo | Siena | Pistoia

Tudertum, tudertinus  / Todi,  todino. Oggi in prov. di Perugia, regione Umbria.

Masetti, Monumenta I, 184.

Emanuela Fabbricotti, Storia della chiesa di S. Maria in Camuccia, in AA. VV., Todi, Studi ricerche e proposte per un rione: S. Maria in Camuccia, Todi 1979, 39-62; in specie pp. 49, 57-58 (importanti docc. degli anni 1371, 1372, 1374), 59 n. 22. Prezioso contributo, specie per la storia edilizia di Santa Maria in Camuccia.

E.P., Autografi di Bartolomeo di Tebaldo da Orvieto, «Archivum Fratrum Praedicatorum» 62 (1992) pp. 140-42.


Testimonianze

1243: Todi era già convento formale, con legittimo priore

Capitolo provinciale Roma 1243: «Priori Tudertino iniungimus ut apud Pe[rusium], facta diligenti inquisitione super excessum fr. Stephani, condigne puniat ipsum; et fratres teneantur ei in hiis que ad ipsam inquisitionem pertinent obedire» (MOPH XX, 1-2).

1264

Fra Lorenzo da Todi: Mariano d’Alatri, L’inquisizione francescana nell’Italia centrale nel secolo XIII, Roma 1954, 120.

■ Fra Lorenzo da Todi nel 1252 nominato predicatore generale (MOPH XX, 14/5-6); nel 1259 socio del provinciale al capitolo generale; nel 1263 definitore al capitolo generale (ib. 28/24); nel 1269 definitore al capitolo generale e priore del convento di Roma (ib. 36/23-24); nel 1318 risulta archiepiscopus Consanus (ib. 215/22 e n. 22; = Conza?, oggi in prov. di Avellino in Campania).

1301

Capitolo povinciale di Todi (MOPH XX, 139-142); era stato convocato per la festa dell'Esaltazione della Croce, 14 settembre (ib. 138/9-10). Tra i frati nominati predicatori generali anche "Gentilem priorem Thudertinum" (ib. 141/22-23)

1316

Fra Angelo da Todi tra i fratri puniti dal capitolo provinciale di Perugia 1316 (MOPH XX, 200/21-30).

e in MOPH XX, 365 ss, continua a sfogliare antroponimi "de Tuderto".

1319

Capitolo povinciale di Todi (MOPH XX, 216-218); era stato convocato per la festa della Natività della beata Vergine, 8 settembre (ib. 215/27-30).

■ Gli atti dei capitoli provinciali a noi pervenuti terminano all'anno 1344 (MOPH XX, 363).

1346-1348 ca., anni di redazione di Cr Ov; 1407 giunta autografa di fra Bartolomeo da Orvieto, procuratore dell’Ordine

Cronica fratrum Sancti Dominici de Urbeveteri (Cr Ov 45, ed. 68-69):

«Frater Latinus Urbevetanus. Hic primo intravit ordinem pro fratre converso. Fuit enim sancte vite et tempore beati Dominici  [† 6.VIII.1221] sequens eius vestigia in iustitia et sanctitate; qui meruit interesse miraculo quod Deus operatus est meritis patris nostri beati Dominici quando panis fuit ei oblatus celitus, fratrum supplens inopiam. Hic enim frater per capitulum provinciale in mandatis recepit ut conventum reciperet pro ordine in civitate Tuderti. Qui illuc pergens, ex gratia quam habuit et prudentia qua pollebat, pro conventu fratum [sic] datum est ei monasterium Sancti Fortunati; ubi cum fratribus suis est diebus pluribus demoratus, fratribus tamen paucis numero. Sed postmodum fratres renuentes, annullare conati sunt quod factum fuerat per predictum fratrem conversum. Deinde per comune tudertinum monasterium Sancti Leutii fratribus est oblatum, cum omnibus posessionibus pertinentibus ad predictum. Qui fratres, ut vere Cristi pauperes redditus renuentes, acceptaverunt tantumodo loci sytum, ubi nunc morantur; et male non modicum, tum propter loci artitudinem tum etiam propter immensitatem ventorum concutientium nocte dieque ipsum nostrum conventum. Qui frater Latinus obiit in senectute bona cum multa devotione, et ab omnibus qui eum noverant reputatus est sanctus».

In corrispondenza con quanto qui scrive il cronista fra Giovanni di Matteo Caccia, fra Bartolomeo di Tebaldo da Orvieto OP (n. 1350 ca., † dopo sett. 1423) comprime in scrittura di modulo minuto, tra margine destro e spazio interlineare di fine testo su fra Latino da Orvieto, ulteriori notizie circa l’insediamento tudertino. Avviata nel margine destro, la giunta prosegue nello spazio interlineare con le parole «tandem tempore...», e a fine rigo torna a estendersi a destra oltre la linea dello specchio scrittorio per sfruttare il residuo spazio marginale. L’anno «M°ccccvij» è scritto al margine sinistro della carta quasi a mo’ di rubrica marginale, sintatticamente svincolato dalla frase, ma in palese allineamento orizzontale con l’avvio della proposizione «tandem tempore...». La parte marginale della giunta è molto evanita, qua e là illeggibile; la lettura ad occhio nudo proposta da Cr Ov ed. 69 è qui migliorata con l’ausilio della lampada di Wood:

«Anno autem Domini Mccclx per dominum  **ldum de moñ Martis(?)  ******  et legat(um) facta fuit roccha in ecclesia Sancti Leuci et fratres tudert(ini) non habentes(?) conventum plura loca mutaverunt. tandem tempore Gregorii XII .M°ccccvij. existente procuratore ordinis rev.do patre fr. Bartholomeo Tebaldi de Urbeveteri magistro in theologia procuravit eis ecclesiam parrocchialem Sancte Marie de Camocia quam actu inhabitant» (Cr Ov 45, ed. 69).

5 settembre 1357

Testamento di tale Cecco, Amelia 5.IX.1357. Tra lasciti testamentari: «pro anima ipsius testatoris, ecclesie S. Fortunati de Tuderto loci fratrum Minorum pro missis et orationibus 50 lib.; ecclesie S. Luce [= Leuci?] de Tuderto loci fratrum Predicatorum 50 lib.»; altrettanto «ecclesie S. Agustini de Tuderto» (M. Rossi Caponeri - L. Riccetti, Chiese e conventi degli ordini mendicanti in Umbria..., Perugia 1987, 159).

15 ottobre 1371

ASV, Reg. Later. 282,  f. 39r-v (Gregorio XI, 15.X.1371); ed. Fabbricotti, Storia 57 n. 20:

Venerabili fratri Philippo, episcopo Sabinen., in nonnullis terris Italie, ecclesie Romane immediate subiectis, pro nobis et eadem ecclesia in temporalibus vicario generali, Salutem etc.

Cum dilectus filius Petrus, tituli Sancte Marie in Transtiberim presbiter Cardinalis, in nonnullis terris Italie - ecclesie Romane immediate subiectis - pro nobis et eadem ecclesia in temporalibus vicarius generalis, pro construenda arce seu rocha in nostra civitate Tudertina receperit locum dilectorum filiorum fratrum et conventus ordinis fratrum Predicatorum civitatis predicte et eos de dicto eorum loco occasione predicta privavit, eisdemque fratribus et conventui pro eorum habitatione et loco refugii assignavit ecclesiam Sancte Praxedis et locum dilectorum filiorum fratrum et conventum fratrum ordinis Heremitarum Sancti Augustini in dicta civitate consistencia, cum eorum domibus et aliis officinis; Nosque per alias certi tenoris litteras fraternitati tue commiserimus et dederimus in mandatis ut prefatis fratribus et conventui ordinis fratrum Predicatorum locum in dicta civitate deputes et assignes, in quo valeant commode commorari prout in eisdem litteris plenius continetur, volumus et prefate fraternitati tue mandamus quatinus eisdem fratribus Predicatoribus huiusmodi locum studeas deputare et etiam assignare; quibus deputatione et assignatione factis, ecclesiam Sancte Praxedis locum et domos et alia officina dictorum fratrum Heremitarum ipsis fratribus infra terminum de quo tue circunspectioni videbitur restitui facias integraliter cum effectu; ita quod dicti fratres Heremite dictis loco, domibus et rebus aliis supradictis libere uti et gaudere valeant sicut prius.

Datum Avinione, idibus octobris, anno primo.

■ Ricontrollare su: Grég. XI (1370-78), Lettres communes II, Rome 1992, p. 494 n° 10852.

5 giugno 1372

Arch. Segreto Vaticano, Reg. Vat. 283, ff. 91v-92 (Gregorio XI, 5.VI.1372); ed. Fabbricotti, Storia 57-58:

Venerabili fratri Philippo, episcopo Sabinen., in nonnullis terris Italie Romane ecclesie immediate subiectis, nostro et pro eadem ecclesia in temporalibus vicario generali, salutem etc.

Dudum per nos accepto quod dilectus filius noster Petrus, tituli Sancte Marie in Transtiberim presbiter Cardinalis, in nonnullis Italie, Romane ecclesie immediate subiectis, noster et pro eadem ecclesia in temporalibus vicarius generalis pro construenda arce seu Rocca in nostra Civitate Tudertina, locum aliorum filiorum prioris et fratrum ordinis Predicatorum civitatis eiusdem receperat ac ipsis pro eorum habitacione acque loco ecclesiam Sancte Praxedis et locum ordinis fratrum eremitarum Sancti Augustini dicte civitatis cum eorum domibus et aliis officinis assignarat, Nos tibi primo nostris dedimus litteris in mandato ut prefatis priori et fratribus ordinis Predicatorum locum in dicta civitate deputares et etiam assignares in quo possent comode commorari, et deinde per alias nostras literas etiam dedimus in mandatis ut eisdem fratribus Predicatoribus huiusmodi locum deputare et assignare curares; quibus deputatione et assignatione facta, ecclesiam Sancte Praxedis, locum et domos et alias officinas dictorum fratrum ordinis Heremitarum Sancti Augustini, ipsis fratribus infra dictum terminum de quo tibi videtur restitui faciens integraliter et cum effectu, prout in eisdem literis plenius continetur.

Cum autem sicut accepimus premissa que mandavimus nondum fuerunt adimpleta, fraternitati tuae per apostolica scripta conmictimus et mandamus quatenus - quamprimum commode poteris - eisdem fratribus Predicatoribus aliquem locum ydoneum pro eorum usu et habitatione prout circumspectioni tue videbitur, fe. re. Clementis pape iiij predecessoris nostri de locis mendicantium non mutandis vel de novo acquirendis vel aliis constitutionibus apostolicis contrariis non obstantibus quibuscumque, auctoritate apostolica deputes et assignes ac deinde ecclesiam Sancte Praxedis, locum, domos, et alias officinas dictorum fratrum ordinis herernitarum Sancti Augustini eis absque onere [nel testo: onore], dispendio integraliter restitui facias cum effectu; ita quod ipsi fratres ordinis Heremitarum Sancti Augustini, ecclesia, loco, domibus et rebus aliis supradictis libere uti et gaudere valeant sicut prius, contradictores per censuram ecclesiasticam opportune posposita compescendo, non obstante si aliquibus comuniter vel divisim a Sede apostolica sit indultum quod aut dici, suspendi vel excomunicari non possint per literas apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mencionem.

Datum apud Pontem Sorgie, Avinionen. dioc., nonis iunii, anno secundo.

30 maggio 1374

Arch. Segreto Vaticano, Reg. Vat. 285, ff. 13v-14r (Gregorio XI, 30 maggio 1374); ed. Fabbricotti, Storia 58:

Dilectis filiis .. priori et fratribus ordinis Predicatorum Tudertin. Salutem etc.

Discretioni vestre in virtute sancte obedientie et sub excommunicationis pena, quam si huiusmodi nostris contempseritis obedire mandatis vos incurrere volumus, eo ipso districte precipiendo mandamus quatenus locum Sancte Praxedis Tudertin., cum omnibus pertinensiis suis, ad dilectos filios priorem et fratres ordinis Heremitarum Sancti Augustini Tudertin. spectantem, quem inhabitatis ad presens, infra unum mensem a receptione presentium computandum ipsis priori et fratribus ordinis Heremitarum sit liber et expeditum qualibet exceptione cessante in primevo statu vel in meliori, si meliorationem huiusmodi fecistis, restituere studeatis, vosque trasferatis ad locum Sancti Augustini Tudertin., ad ipsos priorem et fratres ordinis Heremitarum etiam pertinentem, moraturi ibidem donec habueritis locum in civitate Tudertina vel ab apostolica Sede aliud in hac parte recepistis in mandatis quibuscumque relictis factis ipsis fratribus Heremitarum usque in diem presentationis presentium, et quibuslibet aliis bonis et iuribus ad dictos fratres extra dictum locum Sancti Augustini et eius ortum spectantibus penes fratres eosdem plenarie remansu.. Hortamurque discretionem vestram et [=? ut] ipsum locum Sancti Augustini ad quem inhabitandum accedetis, eiusque officinas non deteriorare sed potius meliorare curetis.

Datum Gallone, Arelatem. dioc., iii Kal. iunii, anno quarto.

2 agosto 1378

Arch. Vat. Garampi, Collect. Miscell. Tudertin. n. 151, 2 agosto 1378; ed. Fabbricotti, Storia 59 n. 21:

«Urbanus VI, papa, priori et fratribus O. Herem. S. Aug.ni civit. Tuderti, quatenus ecclesiam S. Praxedis seu S. Augustini, pro diruto conventu Ord. Praedicatorum, ubi arx fuit constructa, idem assignatam, concedant; uno de praedictis locis pro conventu S. Augustini cum pertinentiis suis remanente.

Ex archivio ecclesiae S. Praxedis de Tuderto PP. Heremitarum S. Augustini».

1382

Fabbricotti, Storia 59 n. 21: «Nel 1382 sempre con beneplacito di Urbano VI, i domenicani lasciarono S. Prassede e andarono ad abitare a S. Agostino fuori le mura (Annales Conventus S. Mariae in Camuccia de Tuderto, liber C, pars II, p. 1162 ss)».

Annales Conventus... = intendi AGOP XIV, liber C, pars II, pp. ..: compilazione settecentesca, da usare con cautela, quando non citi fonte coeva. Cf. VL.J. Koudelka, Il fondo “Libri” nell’Archivio generale dell’ordine domenicano, AFP 38 (1968) 115 n° 25.

22 novembre 1387

«Item die 22 elegit et confirmavit in priorem conventus Tudertini fratrem Ioannem de Campo» (MOPH XIX, 72 n° 114).

20 febbraio 1388

«Item die 20 transtulit fratrem Ioannem Pacis, conversum, de conventu Tudertino ad conventum Perusinum pro perpetuo, concedens ei cellam cum littera P.» (MOPH XIX, 73 n° 119).

11 giugno 1388

«Item eadem die confirmavit fratrem Bartholomaeum de Tuderto in priorem Tudertinum.

Item eadem die assignavit eidem conventui fratrem Ioannem Clementis de Viterbio» (MOPH XIX, 76 n° 148-149).

18 gennaio 1389

«Item die 18 eiusdem dedit licentiam transeundi ad alium ordinem fratri Iacobo Sercelli de Tuderto, dummodo primo restituat fratribus nostris de Tuderto breviarium, et si quae alia habet pertinentia ad dictum conventum» (MOPH XIX, 87 n° 262).

7 aprile 1389

«Item die 7 mensis Aprilis praecepit fratri Nicolao Barthollelli de Tuderto quod infra spatium 10 dierum a receptione litterarum suarum accedat ad conventum Tudertinum ad standum ad minus usque ad capitulum provinciale» (MOPH XIX, 91 n° 300).

30 novembre 1389

«Item assignavit fratrem Bartholomaeum de Tuderto conventui Viterbiensi per annum.

 Item assignavit fratrem Angelum de Sancta Sabina conventui Tudertino per annum» (MOPH XIX, 96 n° 341-342).

16 novembre 1393

«Item eadem die instituit vicarium in conventibus Urbis, Reatino, Viterbiensi, Narniensi, Thodertino et Perusino et in ipsorum annexis, in capitibus et in membris, ut in forma, magistrum Ugolinum de Camerino, procuratorem ordinis» (MOPH XIX, 39 n° 310).

1393-1394

Fabbricotti, Storia 59 n. 22: «Per decreto di Bonifacio IX, il convento di S. Agostino fuori le mura dovette essere demolito (1393-94) e ai Domenicani fu concessa la chiesa parrocchiale di S. Maria in Camuccia, con il consenso del rettore Jacobus Meneci (Annales cit.)».

28 settembre 1397

ASV, Reg. Later. 45, f. 269r-v (Bonif. IX, Roma 28.IX.1397): «Dilecto filio Iohanni Celli de Tuderto, electo Lidinen(si), salutem. ... ad te ordinis fratrum Predicatorum prof(essum)...».

Lindinenis (nell'Ellesponto, oggi in Turchia): G. Fedalto, La chiesa latina in oriente II, Verona 1976, 140.

 

todi2.htm