precedente successiva

Bartolomeo da San Concordio OP

De dictionibus proferendis
sive de accentu

Della corretta pronuncia
ovvero dell'accentazione

originale latino

volgarizzamento (2009) di EP

 

<§2. Parole parossitone o piane>

Ista sunt que acuuntur in penultima:

In -a platea, Medea, chorea. Et quedam que habent i ante a, que acuuntur usu, ut Prisci(anus) dicit in tractatu de accentu[7], ut cancellaria. Similiter et numeralia composita a tria, ut vigintatria et trigintatria.

Parole accentate sulla penultima sillaba:

Quelle terminanti per -a: platča, Medča, chorča. Inoltre talune con la i davanti alla a finale, accentate per consuetudine, come dice Prisciano da Cesarea (fl. 510) nel trattato sull'accento; esempio cancellarěa. Parimenti i numerali composti con tria, come vigintatrěa e trigintatrěa.

In -e utraque, pleraque et satisdare, licet in versu habeant penultimam brevem.

In -i vocativi apocopati ut Virgili.

|79r| In -o numeralia composita a duo, ut vigintiduo.

In -s vicecomes et archicoquus; et isti genitivi scilicet illius, istius, ipsius, utrius, neutrius et solius; et hec dictio satisfacis.

Parole terminanti per -e, utrŕque, plerŕque e satisdŕre, benché nella versificazione la penultima sillaba sia breve.

Nei vocativi in -i apocopati, ovvero con caduta della vocale finale, esempio Virgěli.

|79r| Con finale -o, i numerali composti con duo, esempio vigintidůo.

Parole terminanti per -s: vicecňmes e archicňquus; i genitivi illěus, istěus, ipsěus, utrěus, neutrěus, solěus; e la locuzione satisfŕcis.

 

<§3. Parole proparossitone o sdrucciole>

Ista sunt que acuuntur in antepunultima: scilicet omnia composita a quando, inde, intus et longe, ut siquando, deinde, deintus, delonge, et similia.

Adduntur etiam deinceps et deorsum, secundum quosdam.

Parole accentate sulla terzultima sillaba: tutti i composti di quando, inde, intus et longe; ad esempio sěquando, dčinde, dčintus, dčlonge, e simili.

Da aggiungere, a giudizio di taluni, anche dčinceps e dčorsum.

 

<§4. Regola generale>

Hiis dictis, de omnibus aliis talis datur regula:

In omni dictione bisillaba, acuitur prima; ut pater, mater, amor et honor.

In omni dictione trisillaba vel supra, si penultima est longa, ipsa acuitur, ut natura; si penultima est brevis sive comunis, tunc antepenultima acuitur, ut dominus et tenebra.

Quanto a tutto il resto, vale la regola generale:

In ogni lessema a due sillabe, l'accento cade sulla prima; ad esempio pŕter, mŕter, ŕmor et hňnor.

In ogni lessema a tre sillabe, se la penultima č lunga, essa viene accentata, come natůra; se la penultima č breve o indistinta, allora viene accentata la sillaba terzultima, come dňminus e tčnebra.

Ex hoc nota quod in istis dictionibus sedtamen, siquominus, tantomagis, semiduplex et huiusmodi, debet accentuari antepenultima, cum penultima sit brevis sive comunis. Posset tamen accentuari penultima si intelligantur esse due partes, ut tanto magis et huius modi.

Nota finale. Nelle seguenti parole, sedtamen, siquominus, tantomagis, semiduplex, huiusmodi, va accentata la terzultima, dato che la penultima č breve o indistinta. Ma si potrebbe accentarle sulla penultima sillaba, quando si volesse sottolineare le due componenti; ad esempio, tanto magis e huius modi.

 Explicit tractatus de accentu.

Fine del trattato dell'accentazione.

   

[ Pisa ante 1346 ]

[ Firenze 2009 !]


[7] Pseudo-Prisciano (sec. VIII-XII?), De accentibus (ed. H. Keil, Grammatici latini III, Leipzig 1860, 519-28), p. 522/6-16: «Notantur autem pleraque, quae i vocalem longam habent ante vocalem, ut philosophia, Papia, quemadmodum unum verbum fio, quod solum i ante o productam habet. Ideo autem diximum pleraque, quia omnia i vocalem ante vocalem habentia in antepaenultima mutant accentum, ut Veneria Marcellia Aricia Placentia Ausonia..., et illa que in tia finiuntur, ut iustitia sapientia maestitia. Hanc autem regulam secuntur omnia quae sic finiuntur, praeter illa quae supra diximus, quae alia dirfferentiae causa, alia solo usu pronuntiantur; excipiuntur illius istius ipsius, genitivi quorumdam pronominum, quorum paenultimae indifferenter ponuntur». Sebbene non citato alla lettera, di certo questo trattatello anonimo (sotto il nome prestigioso di Prisciano) circolava e veniva usato nell'istruzione di base del latino.


Emilio Panella OP

Firenze SMN, 2004, 2009



finis

precedente successiva