precedente successiva

COP dist. II, c. 14

 

 

<II  14> De studentibus, quartum decimum capitulum

<II  14> Studenti, capitolo quattordicesimo

Quoniam circa studentes diligens est adhibenda cautela, aliquem specialem fratrem habeant sine cuius licencia non scribant quaternos nec audiant lectiones. Et que circa eos in studio corrigenda viderit corrigat; et si vires eius excedant, prelato preponat. In libris gentilium et philosophorum non studeant, etsi ad horam inspiciant[9]. Seculares scientias non addiscant nec artes quas liberales vocant nisi aliquando circa aliquos magister ordinis |180r| vel capitulum generale vel prior provincialis vel capitulum provinciale voluerit dispensare, sed tantum libros theologicos tam iuvenes quam alii studeant. Ipsi vero in studio taliter sint intenti ut de die de nocte, in domo in itinere, aliquid legant vel meditentur, et quidquid poterunt retinere cordetenus nitantur.

&   Cura solerte si deve agli studenti. Speciale frate (maestro degli studenti) è preposto alla loro formazione, dispone quando devono trascrivere fascicoli scolastici, attendere alle lezioni ecc. Ha facoltà di correzione in ambito di studio, ricorre al prelato quando il caso oltrepassa le sue competenze. Gli studenti non si applichino ai libri dei pagani e dei filosofi, se non per saltuario ricorso. Non apprendano scienze secolari né le cosiddette arti liberali, salva personale dispensa accordata dal maestro dell'ordine, capitoli generale e provinciale, priore provinciale. Attendano invece, giovani ed altri, ai soli libri di testo delle scuole di teologia. Tanto dediti allo studio che giorno e notte, in casa e in viaggio, sempre leggano o meditino qualcosa. E si sforzino di mandare a memoria quanto più possono.

 Lectio. Curet prior provincialis ut si habuerit aliquos utiles ad docendum qui possint in brevi esse apti ad regendum, mittere ad studendum ad loca ubi viget studium extra suas provincias, de diffinitorum capituli provincialis vel maioris partis eorum consilio et assensu. Si vero aliquem ipsorum studencium infra sex menses a tempore celebrati capituli mori vel legittime impediri contigerit, prior provincialis possit loco illius alium subrogare, et in aliis illi ad quos mittuntur eos non audeant occupare nec ad provinciam suam remittere nisi fuerint revocati. Postquam autem per tres annos in aliquo studio fuerint commorati, ipso facto sint ab illo studio absoluti, nisi de licencia magistri ordinis speciali. Et hoc idem circa studentes eiusdem provincie observetur.

&   Avrà cura il priore provinciale d'inviare frati idonei all'insegnamete, e prevedibilmente atti alla reggenza, a studiare nei conventi fuori provincia dove vige lo studium, con consiglio e assenso dei definitori del capitolo provinciale o loro maggioranza. Se entro sei mesi dalla celebrazione del capitolo taluno di tali studenti morisse o risultasse legittimamente impedito, il priore provinciale ha facoltà di surrogarlo. Il convento ospite non li occupi in altre mansioni, né li rinvii alla provincia d'origine se non richiamati. Compiuti tre anni in un determinato studium, gli studenti sono issofatto assolti dall'assegnazione al medesimo; salvo differimento autorizzato dal maestro dell'ordine. Disposizioni circa studenti da osservare anche all'interno della medesima provincia.

COP 1333

Lectio. Tres tantum fratres mittantur Parisius ad studium de provincia, exceptis provinciis Hispanie, Tholosane, provincie |180v| Lombardie inferioris et Saxonie, Polonie, Grecie, Terre sancte, Aragonie, Bohemie, provincie Provincie et Lombardie superioris, de quarum qualibet duo tantum mittantur. Quelibet autem provincia, exceptis Dacie, Grecie, Terre sancte, provideat ut semper <in> aliquo <conventu> ydoneo sit generale studium et solempne, et ad illum locum quilibet prior provincialis potestatem habeat mittendi duos fratres ydoneos ad studium. Quod si in aliqua dictarum provinciarum lector sufficiens pro tali studio non fuerit, magister ordinis de lectore provideat competenti.

COP 1380-88

Lectio. Tres fratres tantum mittantur Parisius ad studium de provincia, exceptis provinciis Yspanie, Tholosane, provincie Lonbardie inferioris et Saxonie, Polonie, Grecie, Terre sancte, Aragonie, Boemie, provincie Provincie et Lo(n)bardie superioris, de quarum qualibet duo tantum |159r| mittantur. Quelibet autem provincia, exceptis Grecie, Dacie, Terre sancte, provideat ut semper in conventu aliquo ydoneo sit generale studium et sollempne, et ad illum locum quilibet prior provincialis potestatem habeat mittendi duos fratres ydoneos ad studium, exceptis provintiis Yspanie, Polonie, Grecie, Terre sancte, Aragonie et Boemie, de quarum qualibet possit mittere unum tantum. Quod si in aliqua dictarum provinciarum lector sufficiens pro tali studio non fuerit, magister ordinis de lectore provideat competenti. Tres fratres tantum |37r| mictantur Parysius ad studium de provincia, exceptis provincia Hispanie, Tholosane, provincie Sancti Dominici, Theutonie, Polonie, Grecie, Terre sancte, Arragonie et Bohemie, provincie Provincie, Lombardie superioris, Saxonie, Dalmacie et Trinaclie, de quarum qualibet duo tantum mictantur. Quelibet autem provincia, exceptis Dacie, Grecie, Terre sancte, provideant ut semper in aliquo conventu ydoneo sit generale studium et sollempne, et ad illum locum quilibet prior provin­cialis potestatem habeat mittendi duos fratres ydoneos ad studendum. Quod si in aliqua dictarum provinciarum lector sufficiens pro tali studio non fuerit, magister ordinis de lectore provideat competenti.

Lectio. Statuimus autem ut quelibet provincia fratribus suis missis ad studium ad minus in tribus libris theologie teneantur providere, videlicet in Bibliotheca[11], Historiis et Sententiis, et in hiis tam in textu quam in glosis precipue studeant et intendant. Item nullus faciat scribi libros de rebus domus nisi ad comunem utilitatem. Nulli eciam certus usus librorum concedatur, nec indignetur a quocumque auferantur vel in cuiuscumque custodia dimittantur. In diebus dominicis et festis precipuis[12] a quaternis scribendis se contineant.

&   ciascuna provincia deve provvedere ai propri frati inviati allo studium almeno tre libri del curriculum teologico: Bibbia, Historie [di Pietro il Comestore † 1178 ca.], Sententie [di Pietro Lombardo † 1160]. A questi libri, e testo e glosse, si applichino principalmente gli studenti. Nessuno faccia copiare libri amministrativi del convento se non per comune utilità. Nessuno rivendichi uso esclusivo di libri, né si risenta quando presi da altri o affidati ad altrui custodia. In giorno di domenica e festività liturgiche di grado semiduplice e duplice, si astengano dal copiare fascicoli scolastici.

Lectio. Cum frater de provincia ad provinciam mittitur, si simpliciter illi provincie ad quam mittitur assignetur, libri et alia que habuerit |181r| per provisionem ordinis a provincia a qua mittitur vel eciam a conventu, ad eandem provinciam vel conventum simpliciter pertinebunt; alia vero omnia que habuerit sint illius provincie ad quam mittitur, ubicumque postquam assignatus fuerit moriatur. Si vero ad tempus mittitur, omnes libri eius et res alie post eius obitum ad provinciam vel conventum unde assumptus est pertinebunt. In utroque autem casu sive assignetur simpliciter sive ad tempus, conventus cui assignatus fuerit, et ipse conventui, ad suffragia teneatur. Si autem ex quo alii provincie assignatus fuerit ipsum mori contigerit antequam certo conventui deputetur, prior illius provincie eidem provideat de conventu qui sibi ad suffragia teneatur ne consuetis defunctorum subsidiis defraudetur.

&   Casi di frate inviato da provincia a provincia. Se assegnato semplicemente ad altra provincia, libri e quant'altro avuto per provvisione dell'ordine dalla provincia o convento d'origine appartengono semplicemente alla medesima provincia o convento; tutto il resto appartiene alla provincia di destinazione, dovunque morisse dopo l'assegnazione. Se inviato temporaneamente, alla sua morte libri e altro in suo uso appartengono alla provincia o convento d'origine. In entrambi i casi, d'assegnazione cioè semplice o temporanea, convento d'assegnazione nei suoi riguardi e lui per tale convento, son tenuti al soddisfacimento dei suffragi. Se morisse tra assegnazione ad altra provincia e destinazione a particolare convento, il priore di quella provincia provvede a designare il convento che soddisfi ai suffragi, perché il frate deceduto non resti defraudato dei consueti ausilii dei defunti.

 Lectio. Circa eos autem qui student, taliter dispensetur a prelato ne propter officium vel aliud de facili a studio retrahantur vel impediantur. Locus vero proprius secundum quod magistro studencium videbitur expedire statuatur, in quo post disputacionem vel Vesperas vel alio tempore prout vacaverit ad dubitaciones vel questiones proponendas vel collaciones faciendas ipso presente conveniant, et uno querente seu proponente alii taceant |181v| ne loquentem impediant. Si quis autem inhoneste vel confuse vel clamose vel proterve querens vel opponens offenderit, statim ab eo qui tunc inter eos preest corripiatur.

&   Il prelato farà tale uso della dispensa che uffici od altri incarichi non distolgano facilmente gli studenti dall'impegno scolastico. In locale opportuno, scelto dal maestro degli studenti, i giovani in corso di formazione si radunano dopo la disputa o dopo i Vespri o in altro orario libero; alla presenza del maestro vi si esercitano a proporre dubbi o materia di disputazione, a fare collazioni (sermoni serotini d'esercitazione?). Mentre uno propone la questione della disputa, tacciano gli altri e non lo intralcino. Chi nel porre domande o formulare obiezioni usasse modi scortesi confusi chiassosi presuntuosi, sia ripreso sul posto da chi presiede.

 Lectio. Celle quibus magistro studentium expedire videbitur assignentur. Quod si aliquis infructuosus inveniatur in studio, cella eius detur alteri et ipse in aliis officiis occupetur. In cellis vero scribere legere orare dormire et eciam de nocte vigilare ad lumen possunt qui voluerint propter studium. Nullus autem fiat publicus doctor vel disputet nisi per licentiam prioris provincialis et diffinitorum capituli provincialis[13].

&   Le celle sono assegnate a discrezione del maestro degli studenti. Chi negli studi non fa profitto sia destinato ad altro, la sua cella assegnata a più meritevoli. In cella ci si dedica a scrivere leggere pregare dormire; anche a vegliare a lume di candela per motivo di studio, chi lo desidera. Nessuno è abilitato a diventar pubblico docente [maestro di teologia] o indire disputa scolastica se non dietro licenza del priore provinciale e definitori del capitolo provinciale.

Lectio. Nullus eciam fratrum nostrorum legat in Psalmis et Prophetis alium sensum litteralem nisi quem sancti approbant et confirmant. Libri ordinis seu fratrum non vendantur nisi precium eorum in alios libros seu scripta convertatur. Nulla eciam scripta vel compilata a fratribus aliquatinus publicentur nisi per fratres peritos, quibus magister vel prior provincialis commiserit, fuerint examinata diligenter.

&   Nel tener lezione sui libri dei Salmi e Profeti nessun frate proponga differente senso letterale da quello approvato dai santi padri. Non è lecito vender libri dell'ordine o dei frati se non riconvertendo il ricavato in altri libri o testi. Opera trascritta o composta da frati è approvata alla pubblica diffusione solo dopo diligente esame di frati periti, designati dal maestro (dell'ordine) o priore provinciale.


[9] Cf. G.G. Meersseman, In libris gentilium non studeant. L'étude des classiques interdite aux clercs au moyen âge, «Italia medioevale e umanistica» 1 (1958) 1-13.

libros theologicos «Libros autem de textu appellamus biblias, Sententias, Historias, breviaria, missalia, Decreta, Decretales et libros glosatos» (MOPH XX, 30/26-28: 1264). Sententias = Pietro Lombardo († 1160), detto "Magister Sententiarum", Sententiae in IV libris distinctae (1155-58), ed. cura PP. Collegii S. Bonaventurae, Grottaferrata 1971. Historias = Pietro il Comestore († 1178 ca.), Historia scholastica (1169-73), PL 198; comunemente al plurale: Historie, magister in Historiis. Decreta = Decretum Gratiani (1130-40): Corpus iuris canonici, ed. Ae. Friedberg, Lipsiae 1879-81 rpt Graz 1955, I.  Decretales = Decretales Extra o Decretales Gregorii IX (1234); Liber sextus decretalium promulgato il 3 marzo 1298 da Bonifacio VIII; Clementinae (dette inizialmente Liber septimus) promulgate da Giovanni XXII il 25 ottobre 1317. Tutte ed. Friedberg, cit., vol. II.

Dalmacie et Trinaclie: istituzione Trinacria 1378 (MOPH IV, 427/28-34, 442/4-5 confirmatio 1378, 457/10 prov. insule Sicilie), Dalmatia 1380-88 (MOPH IV, 441/17-19 (1378) è solo incoatio).

[11] = Biblia. Cf. II Mach. 2,13.

[12] precipuum festum = semiduplex vel duplex.

[13] Importante add. 1410, MOPH VIII, 136/1-14; un'incoatio 1413 (non trovo la confirmatio) vi apporta modifiche, di cui una: «ubi dicitur Nec aliquis magistretur (cf. MOPH VIII, 136/9-10) addatur sic: seu licentietur» (Forte, Acta capituli 294).


precedente successiva