precedente successiva

In redazione continua delle biografie si dà facile il raccordo «tertius de illa clara familia Pecciorum» (Cr Ps n° 118 f. 17r Leo de Pecciis) di frati del medesimo casato, n° 34 e n° 61. E in redazione differita si rinvia a quanto rimesso a suo luogo, sul modello: «Hic fuit frater cum duobus germanis carnalibus, de quibus infra suo loco dicetur» (n° 149 Bartholomeus de Cinquinis), che mira a n° 185 Iacobus de Cinquinis e n° 206 Francischus de Cinquinis, entrambi deceduti nel 1348. Comporta valenza cronologica il caso «Frater Petrus, Rodulfi filius et frater fratris Iacobi Rodulfi» (n° 232 f. 31v): quando Domenico redigeva la notizia su Piero di Ridolfo da Pisa, il fratello carnale di costui, fr. Iacopo, era ancora in vita;

ASF, NA 7986, f. 202v (Pisa 22.IV.1384/3) «fr. Iacobus Ridolfi, Sancte Cateline de Pisis ord. fratrum Pred…. procurator» per carta del 1.X.1382/1; 1815, ff. 199v-200v (Pisa 21.XII.1399/8) «fr. Iacobi Ridolfi»; 7991, ff. 14v-15v (Pisa 16.VIII.1401/0) «presentibus fr. Iacobo condam Ridolfi, fr. Iohanne condam Gabriellis de Senis fratrum ord. Pred.».

Ne scrive l'elogio nel 1411 il susseguente cronista Simone da Cascina: n° 269 Iacobus Ridulphi † Rimini 1407. Domenico aveva cessato il lavoro di cronista prima del 1407, anno di morte di Iacopo di Ridolfo. Michele di Ludovico dei Tosi († Cortona 1400) era stato indotto alla vita religiosa «audiens sermones Dei ab hore[81] fr. Iohannis Dominici de Florentia»; che il cronista convoca a testimone: «Et tale testimonium idem fr. Iohannes michi narravit» (n° 266 f. 38v). Giovanni († Buda 10 aprile 1419) non ancora arcivescovo ragusino (prima del 26 marzo 1407) né cardinale (9 maggio 1408) se è semplicemente «frater», a meno che la familiarità non abbia prevalso sulle leggi dell'ars dictaminis. 

Non così il cronista che redige o ritocca in retrospettiva: «Frater Iohannes de Bondelmontibus obiit Florentie 1393. Hic bachalarius formatus fuit et magne licterature in tantum quod frater Iohannes Dominici, qui postea fuit cardinalis…, eius lectionibus semper interesse voluerit» (Cr SMN n° 532).

Tommaso di Vanni da Vicopisano falciato dalla peste del 1400 ma registrato nel 1411 da Simone da Cascina. Non perché all'anno 1400 Domenico avesse definitivamente deposto la penna. «Primus qui se meo calamo obtulit fuit frater Thomas de Vico, qui a memoria predecessoris scribentis cronicam decidit» (n° 268), avverte Simone. Affettivamente coinvolto col suo antico discepolo: «magistratus in theologia fuit in Pisis, a me recipiens infulam doctoratus».

ASF, NA 7987, f. 203r bifolio di bozze notarili, aggiunto al registro, dall'intestazione «Scede mei Francisci notarii <condam ser Iacobi> de Vico dominice incarnationis anno Mccclxxv», (Pisa 1375): «fr. Tomasus condam Vannis de Vico ord. fratrum Pred.», procuratore del convento Santa Caterina di Pisa, come da procura del 10.I.1374, riscuote legati «pro missis dicendis» a suo tempo disposti da donna Tedda del fu messer Giovanni da Vico nel testamento 20.VII.1341/0 a favore di: «per fr. Iohannem de Canneto [Cr Ps n° 220] lib. 3, et per fr. Dominichum Cavalcam [Cr Ps n° 168, † dic. 1342/1] libr. sold. 30 den. pisan., et per fr. Oddonem Gallorum sold. 10, et per fr. Bartholomeum Ciaffum [Cr Ps n° 162, † 1340 pisano] sold. 10,… olim fratres ord. fratrum Pred. dicti conv.». ASF, NA 7986, ff. 79r-81v della foliazione originale del protocollo (= attuali primi fogli), omogenea alla tabula alfabetica d'apertura, (Pisa 26.VI.1379/8): «Item iudico et relinquo fr. Tomaso de Vico fratrum OP florenos 2 auri».

Cf. Käppeli, La raccolta 237-41. In ottobre 1387 Tommaso risulta già licenziato: ASF, NA 8063, ff. 36r-37r (Pisa 5.X.1388/7) «consensu infrascriptorum fratrum dicti conv. videlicet magistri Dominici de Peccioli, magistri Tomasi de Vico Pisano». Ib. 7985, f. 75r (Pisa 1.VIII.1386/5) «fr. Tomasus de Vico, sindicus… conventus et ecclesie Sancte Katerine de Pisis ord. fratrum Pred… ut constat per cartam» del 1.X.1382/1.

Il rigorista Domenico tuttavia, anziché omettere per dimenticanza (registra altri frati morti nella stessa circostanza, meno notabili di maestro Tommaso), deve aver applicato senza indulgenza la norma della cronica fratrum che esclude gl'imperseveranti, anche quelli legalmente passati ad altra obbedienza. Tommaso infatti, «demum compulsus a domino Iacobo de Appiano, qui ad ipsum fratrem habebat devotionem magnam, est factus dominus Hospitalis Novi in Pisis[86]; sicque ab archiepiscopo[87], auctoritate bullarum pape, accipiens vestes alias mutavit habitum cum fletu permaximo in presentia fratrum nostrorum et multorum Minorum. In quo hospitali pie quoad infirmos et laudabiliter quoad omnes vivens, post breve tempus, in peste que fuit anno M°cccc° tempore Alborum transivit ad patres» (n° 268). Volontà del principe e compiacenza papale resero morbido il passaggio; «demum»: a ridosso del 1394 (MOPH XIX, 111 § 506) e prima del 1398 anno della fine del d'Appiano; "per breve tempo", dice congruamente Simone. Ma "mutare habitum" equivaleva a giuridica transizione ad altro stato religioso; «fratres ecclesie Sancte Clare et Hospitalis Novi» nelle liste di lasciti pii, insieme con e distinti da altri conventi monasteri ed enti religiosi pisani (cf. ASF, NA 8065, I, ff. 64v-66r); appositamente deputati a tale istituto assistenziale, seguivano la regola di sant'Agostino, direttamente soggetti all'autorità papale (ASF, NA 12394, I, ff. 39r-40v).

ASF, NA 8066, ff. 272r-279r (Pisa 4.I.1409) «Cum hoc sit quod Hospitale Novum Misericordie Sancti Spiritus…», su diritti di censo dell'arcivescovado e contestata vicenda amministrativa dell'Ospedale, dal livellario Giovanni Gambacorta fratello germano dell'arcivescovo Lotto (1381-94), «usque ad tempus et tempora sue expulsionis de civitate pisana propter mutationem status civitatis qui venit ad manus illorum de Appiano <1392>. Post cuius expulsionem hospitale predictum recollegit redditus… usque ad tempus et tempora quo dux Mediolani habuit dominium civitatis prefate» (f. 272r-v). I ff. 272-288 del protocollo sono una fascicolo originariamente autonomo, destinato ad «acta extraordinaria a me <scil. Francisco notario olim ser Pieri de Ghessano> rogata…» (1409), relativi a negozi arcivescovili.

Lista dei legati a enti religiosi in ASF, NA 8065, I, ff. 64v-66r (Pisa 28.V.1398/7), testamento di «dna Francischa filia olim Ugolini del Polta et relicta olim dni Pieri iuris periti olim ser Coscii de Peccioli et uxor nunc Francisci olim dni Bene<di>cti de Gaitanis… Actum Pisis in ecclesia Sancte Caterine suprascripte in cappella Beate Marie Annuntiate presentibus fr. Andrea olim ser Coli Geppi de Pisis, fr. Dominico Iohannis de Piperno, fr. Guaspare Iuncte de Luca, fr. Filippo Angeli de Tibole et fr. Angelo olim Macthei de Viterbio, omnibus fratribus suprascripti conv. Sancte Caterine suprascripti ord. Pred.». fr. Filippo Angeli de Tibole = fr. Philippus de Tibure: AFP 54 (1984) 178 (Tivoli 1388).

ASF, NA 12394, I, ff. 39r-40v (Pisa 21.I.1359) «… rector Hospitalis Novi Misericordie Sancti Spiritus de Pisis, quod pape Alexandri vocatur, ordinis sancti Augustini, ad romanam ecclesiam nullo medio pertinentis».

Domenico da Peccioli redige Cr Ps tra gli estremi massimi 1390 e 1406. Anni ultimi della sua vita; longeva per i suoi tempi. Da novembre 1388 vicario con pieno potere del maestro dell'ordine Raimondo da Capua nella Lombardia superiore, confermato in dicembre dello stesso anno con delega d'importanti competenze; solo in ottobre 1391 ci s'imbatte nella nomina d'altro vicario (MOPH XIX, 206 § 35-37; 210 § 89: 25.X.1391). Non una formalità; il cronista Simone censisce il vicariato tra i titoli della carriera pubblica di Domenico: «Diffinivit tamquam provincialis romanus in capitulo generali Bononie celebrato, scismate in ecclesia iam incepto, et ibi electus est in magistrum ordinis magister92 Raymundus de Capua. Fuit vicarius in provincia Lombardie superioris» (n° 273).

Testo sconvolto da ed. Bonaini: «et inde electus est in magistrum, cum magister Raymundus de Capua fuit vicarius in provincia Lombardiae superioris». Masetti, Monumenta I, 344, con intenti emendatorii: «et inde electus est in Magistrum; cum Mag. Raymundus de Capua Ordinem gubernabat, fuit Vicarius in Prov. Lombardiae inferioris». Per il resto, errori congiuntivi qui e altrove (quali theologicam ] theologiam, acquisivit ] conquisivit) mostrano che il Masetti utilizzava ed. Bonaini.

Il 1° settembre 1387 maestro Domenico viene assegnato al convento pisano, e si proibisce di rimuoverlo (MOPH XIX, 70 § 83). Conventuale di Santa Caterina in ottobre 1387 tra i 18 frati capitolari, in ottobre 1390 se nominato procuratore del convento in legati testamentari e simili, e in gennaio 1395:

ASF, NA 8063, ff. 36r-37r (Pisa, capitolo Santa Caterina, 5.X.1388/7) «consensu infrascriptorum fratrum dicti conv. videlicet magistri Dominici de Peccioli…». Per questo e altri atti capitolari del convento pisano vedi appendice.

ASF, NA 7991, f. 13v-r (Pisa 29.VIII.1401/0), riscossione di legato testamentario secondo procura 11.X.1391/0. Vedi testo poco oltre. Legato del testamento di «Gostansa relicta ser Nerii Mei de Massa et filia olim Petri Christiani de cappella Sancte Cecilie», ib. 7991, f. 8r-v (Pisa 20.VII.1401/0): «Item iudico et relinquo infirmarie Sancte Cateline suprascripte lectum meum fornitum cum cortina et panchecta». Nomina eredi «pauperes Christi eligendos a meis fideicommissariis»; fedecommissari «fratrem Barontum et magistrum Iohannem <de Roma?> ordinis fratrum Pred. Sancte Cateline et Simonem condam Becti <de comuni Patriglionis Vallis Sercli>» (Patrignone in Valdiserchio, dioc. Pisa).

ASF, NA 8064, f. 160v (19.I.1395): «magister Dominicus de Peccioli sacre theologie magister, frater conv. Sancte Caterine de Pisis ordinis sancti Dominici, coram me etc. habuit et recepit a suprascripto Nerio Macigna libras 25 denariorum pisanorum… Actum Pisis in via publica in apotheca Pagni cartarii… in cappella Sancti Salvatoris de Fabricis Maioribus», riscossione di legato testamentario di «domini Iohannis militis, olim operarii opere Sancte Marie Maioris, filii olim Nerii Macigne» (protocollo del notaio Francesco del fu ser Piero da Ghezzano). Ancora in vita «dns Iohannes condam Nerii Macigne operarius opere Sancte Marie Maioris ecclesie pisane civitatis», ASF, NA 5477, f. 62r (24.X.1394/3). «Nerius Macigna condan ser Guidi Macigne de cappella Sancti Sisti»: ib. 1815, f. 22r (Pisa 23.XI.1403/2, 5.VI.1404/3). Per i Macigni, taluni partigiani della signoria di Iacopo d'Appiano, cf. O. Banti, Iacopo d'Appiano, Pisa 1971, 74 (Giovanni, Operaio dell'Opera del Duomo), 355b.

Predica la quaresima in Firenze 1393, in Prato(?) 1396. Non compare tra i 18 capitolari di Santa Caterina, 21 dicembre 1398, in negozio collegiale dal quorum di due terzi (ASF, NA 1815, ff. 199v-200v). Agosto 1400 procuratore del convento pisano (procura risalente all'11 ottobre 1390) riscuote suppellettili per l'infermeria conventuale.

Necr. II, 545a; C. Guasti, Ser Lapo Mazzei. Lettere di un notaro a un mercante del secolo XIV, Firenze 1880, II, 318, 320 («maestro Domenico da Pecc<i>ori padre nostro»), 321-22.

ASF, NA 7991, f. 13r-v (Pisa 29.VIII.1401/0) «fr. Dominicus de Peccioli sacre theologie magister, sindicus et procurator… et certus nuntius specialis ad hec et alia faciendum fratrum et conv. ecclesie Sancte Cateline de Pisis ord. fratrum Pred. sancti Dominici, ut de ipso sindacatu… constat per cartam rogatam… a ser Karolo notario filio condam Henrigi de Vinhiano (11.X.1391/0),… interrogatus ad petitionem mei Francisci notarii <condam ser Iacobi notarii de Vico> suprascripti, necnon agentis… et recipientis pro suprascriptis fratre Baronto et Simone fideicommissariis bonorum… olim dicte Gostanse <relicte ser Nerii Mei de Massa et filie olim Petri Christiani>,… fuit confessus se habuisse et recepisse… sacchonum unum a lecto, panchectam unam cum duobus serami<ni>bus, matrassium unum vermileum, cultricem unam cum spondis vermileis… iudicatos eidem conventui et infirmarie dicti conv. Sancte Cateline». Una delle 8 riscossioni delle «Executiones testamenti», ib. ff. 12r-14r (Pisa 29.VII.1401/0, 29.VIII.1401/0, 21.IV.1402/1, 27.VI.1403/2).


[81] hore = ore. M.-T. Casella e G. Pozzi, B. Giovanni Dominici OP, Lettere spirituali, Friburgo 1969, 134, ep. 21. SOPMÆ II, 406; IV, 148-49.

[86] = Hospitale Novum Misericordie Sancti Spiritus de Pisis. ASF, NA 8064, ff. 86r-87r (31.VIII.1392/1) «venerabilis vir Augustinus condam Bindi de Calci, magister et rector Hospitalis Novi Misericordie Sancti Spiritus de Pisis,… una cum infrascriptis fratribus conventus dicti hospitalis videlicet Dominico condam Nuti de Calci, fr. Tomaso condam ser Bartholomei, fr. Pietro olim Pieri, fr. Benedicto filio magistri Tomasi, qui sunt maior et sanior pars et ultra quam due partes de tribus partibus fratrum dicti conv… Actum Pisis in cappella conventus ipsius hospitalis posit(i) iuxta ecclesiam Sancte Clare»; ib. 8065, II, f. 37v (16.I.1402) «ven. vir fr. Antonius magister et rector Hospitalis Novi»; 8066, f. 103r-v (22.V.1408/7) «dnus Antonius de Federicis legum doctor, dominus et magister Hospitalis Novi Misericordie Sancti Spiritus de Pisis». Cf. G. Frosini, Matteo Franco, Lettere, Firenze 1990, 53-54.

[87] Giovanni da Pontremoli, già vescovo di Massa Marittima 1390-94, arcivescovo pisano 1394-1400, in Pisa creatura ecclesiastica di Iacopo d'Appiano: O. Banti, Iacopo d'Appiano, Pisa 1971, 113; HC I, 329, 400.

[92] ordinis ] ord. alquanto evanito e d'incerta lettura. Capitolo generale Bologna 1380 d'obbedienza romana: MOPH VIII, 82 n. 1. AFP 33 (1963) 190-91.


precedente successiva