precedente successiva

1305

Perugia tra 21 febbr. e 18 apr. 1305    in ricevimento di Carlo II d’Angiò re di Sicilia

De allocutione vel receptione, De rege, sermo II: Introduxit me rex in cellam vinariam, ordinavit in me caritatem (Cant. 2, 4; cod. G4 350rb-va):

Verbum propositum satis videtur congruere dignationi presenti qua dominus rex Karolus dignatus est visitare istos fratres pauperes et mendicos, et hoc quantum ad quatuor. Et primo quantum ad visitantis dignitatem quia rex, scilicet et filius et nepos regis, et pater et avus regis. Secundo quantum ad visitate congregationis parvitatem (...). Tertio quantum ad visitationis regularitatem quia introduxit in cellam vinariam idest in capitulum, in quo obliquitates egritudinales fratrum per mordificativum et sanativum vinum ad correctionis regulam reducuntur. Unde in Ps. [59,6] «Ostendisti populo tuo dura, potasti non vino compunctionis» quia fratres ibi conpunguntur idest simul punguntur, et in mente per accusationes et increpationes et interdum etiam in corpore per disciplinarum inflictiones (350rb). Iste autem prevenit nos et multis gratiis et beneficiis et honoribus et favoribus etc. Et ordinavit exemplo; unde ordinate nos debemus diligere naturam non culpam, honorare statum non reatum, orare pro eo tum quia rex, Thi. 2 [= I Tim. 2,2], tum quia tantus benefactor, tum quia in negotiis urgentibus constitutus, tum quia humiliter hoc et devote visitavit nos. Igitur pro eo etc. Rex regum concedat ipsi in omnibus bonis perficere pro bona voluntate. Amen (350va).

Il re è Carlo II d’Angiò re di Sicilia (1285-1309), perché «filius et nepos regis» rispettivamente di Carlo I († 1285) e di Luigi VIII († 1226), «pater et avus regis» rispettivamente di Carlo Martello re d’Ungheria dal 1292 e di Caroberto o Carlo Alberto, figlio di Carlo Martello, re d’Ungheria da maggio 1303. Cf. E.G. Léonard, Les Angevins de Naples, Paris 1954; A. Nitschke, Carlo d’Angiò, DBI 20 (1977) 227-35; I. Walter, Carlo Martello d’Angiò, ib. 20 (1977) 379-82.

Relazione dell’ambasciatore aragonese Garsias a re Giacomo II, Perugia 14.III.1305: «Rex Karolus intravit Perusium die dominica IX kal. marcii [21.II.1305] et, ut fertur, venit ad requisicionem d. Neapuleonis [degli Orsini] et partis sue et voluntate illustris regis Francìe. Et adhuc sunt cum eo in curia ambaxiatores prefati regis. Post paucos dies venit nobilis dominus R(aymundus) Berengarius et est cum domino rege patre suo prefato. Postea venit dominus princeps [Filippo principe di Taranto figlio di Carlo II], set iam recessit. Et dicitur quod infra paucos dies est venturus inclitus dominus dux [Roberto duca di Calabria figlio di Carlo II] cum militum armatorum et aliorum maxima comitiva. Et rumor est quod vadit apud Florentíam, set timet sibi comunitas Perusina, ita quod omnes turres vigilat et cum multis munitis nocte et die custodiunt civitatem. Prefatus dominus rex hospitatur in domo Predicatorum; set nondum vidit dominos cardinales quia venit irrequisitus et ut eis videtur, licet non sit, eum reputant parcialem» (H. Finke, Aus den Tagen Bonifaz VIII. Funde und Forschungen, Münster 1902, LXI-LXII).

Carlo II ancora in Perugia in aprile 1305 dove era in corso il conclave (H. Finke, Acta Aragonensia, Berlino-Lipsia 1908, I, 188). Tolomeo da Lucca, Hist. eccles. nova: «Cardinales ecclesia vacante in februario recluserunt se Perusii secundum formam concilii et perusini administrabant. Eodem tempore venit Perusium rex Karolus ad supplicandum pro electione facienda, contraxitque moram usque ad pasca [18.IV.1305]; verum quasi desperatus recessit» (Parìs, Bìbl. Nat. lat. 5127, f. 339r).

Il sermone suppone maggio 1303 (corona d’Ungheria per Caroberto) ed è anteriore alla morte, Napoli 5.V.1309, di Carlo II d’Angiò. Entro questi estremi Perugia è l’unico luogo possibile della compresenza di Carlo II e di Remigio.

Perugia tra 20 marzo e 11 apr. 1305    in ricevimento di Roberto, figlio di Carlo II d’Angiò, duca di Calabria

De allocutione vel receptione, De duce: Dux itineris fuisti in conspectu eius (Ps. 79, 10; cod. G4 353va-354ra): Optamus, domine dux, quod istud verbum quod dictum est de Deo impleatur in vobis respectu Dei. Estis enim dux, quod certe est fastigium honoris (353va). Sed itineris, propter viagium laboris, decet enim principem multipliciter laborare quamquam aurigam et nauclerum ductorum. Nos autem optamus quod inpleatur in vobis illud Eccli. 51 [,20] «Ambulavit pes meus iter rectum» ut scilicet minus laboretis; licet enim itinerare sit magni laboris tamen deviare a recta via corporaliter est maioris laboris..., sed multo magis est deviare moraliter (...). Sed labor iste ex parte operis alleviatur ex parte mentis quando homo vadit recte spiritualiter idest virtuose et cum recta intentione (353vb).

Roberto, figlio di Carlo II d’Angiò, duca di Calabria dal 1296, nominato capitano della lega guelfa in luglio 1304, sulla strada per FI sosta in Perugia poco dopo il 20 marzo 1305 (Caggese I, 29 n. 2; v. relazione Garsias nella scheda precedente) dov’era in corso il conclave. È in Siena dall’11 al 15 aprile 1305 (Cronache senesi, ed. A. Lisini e F. Iacometti, RR. II. SS. nuova ed., t. XV/VI, Bologna 1931-37, 86, 5; 292, 12-16), entra a FI il 22 aprile (Stefani rubr. 250; Davidsohn IV, 409). Successivamente dirige le operazioni militari dell’assedio di Pistoia, sett.-ott. 1305 (Compagni III, 13-14, ne racconta gli orrori), da dove prosegue per la Francia.

Perugia 5 giugno 1305    Per l’elezione di papa Clemente V

De allocutione vel receptione, De papa, sermo II: Ego quasi trames aque immense de fluvio (Eccli. 24, 41; cod. G4 345rb-346vb). Ego etc. Verbum propositum videtur congruere et presenti tempori, idest solempnitati Spiritus sancti, et facte electioni et persone electe in summum pontificem idest d. Beltramo archiepiscopo burdegalensi non solum quantum ad eius meritum sed etiam quantum ad eius nomen proprium. Possumus ergo dicere quod ipse venerabilis pater et dominus sic creatus hodie, describitur nobis a quatuor in verbo proposito (345va). Circa quartum nota quod ipsum intelligitur quantum ad electionem quia fuit facta in solempnitate Spiritus sancti per cuius scìlicet inspìrationem omnis electio, maxime summi pontificis, fieri debet, sicut et presens electio facta videtur. Dum enim putarentur cardinales esse discordes ad eligendum, in vigilia Pentecostes «factus est repente de celo sonus tamquam advenientis Spiritus vehementis et replevit totam domum ubi erant» [Act. 2,2] cardinales congregati ut ab ipso Spiritu excitati unirentur et in summum pontificem concorditer dirigerent vota sua (346va).

In occasione dell’elezione, sabato 5 giugno vigilia della Pentecoste 1305, di Clemente V (Bertrand de Got) dopo il lungo conclave perugino seguito alla morte, 7.VII.1304, di Benedetto XI. Villani IX,  80. G. Fornaseri, Il conclave perugino del 1304-1305, «Rivista di storia della chiesa in Italia» 10 (1956) 321-44; M. Dykmans, Les pouvoirs des cardinaux pendant la vacance du Saint Siège d’après un nouveau manuscrit de Jacques Stefaneschi, «Archivio della Società Romana di Storia Patria» 104 (1981) 119-45.

Potrebbe riallacciarsi alla vacanza papale luglio 1304 - giugno 1305, a motivo della residenza perugina di Remigio, il sermone immediatamente precedente: De allocutione vel receptione, De papa, sermo I: Provideat dominus Deus spirituum (Num. 27, 16; cod. G4 345ra-b): Provideat etc. In verbo proposito clerus et populus hic adunatus processionaliter orans pro electione pape futuri quatuor facit (345rb).

Francia dopo il 5 giugno 1305    Per papa Clemente V

De allocutione vel receptione, De papa, sermo III: Clemens est dominus Deus noster (II Paral. 30, 9; cod. G4 346vb-347va). Reverendi patres, sanctissimus pater summus pontifex noster, qui hic est, nimirum Clemens est (346vb). Nomen enim suum a fonte baptismatis fuit Bertrandus sed nomen suum ab assumptione papalis regiminis est Clemens (347ra). Ex hoc igitur amore summus pontifex «Clemens dominus Deus  -  dicitur  -  noster». Noster, inquam, noster, o fratres Predicatores, et totus noster ab antiquo ipse et totum genus suum (347va). Semper enim ipse et totum genus suum nos tamquam suum populum rexit et tamquam oves sue pascue pavit; in tantum etiam modo processit ut ovem suam inter pastores et ad officium pastoris et tanti pastoris promoverit (347va).

Eletto il 5.VI.1305, Clemente V (Bertrand de Got) riceve in Bordeaux, di cui era arcivescovo, la delegazione d’elezione il 24.VII.1305. Sulla strada per Lione, dove viene incoronato il 14.XI.1305, sosta nel monastero domenicano di Prouille il 2-3 ottobre insieme col cardinale Pietro Rodriguez Ispano (MOPH XXIV, 28; v. scheda 14.II.1311). Soggiorna in Cluny, Nevers, Bourges, Bordeaux (un anno); da marzo 1309 definitivamente in Avignone, dove in un primo tempo viene ospitato nel convento dei frati Predicatori. Sulla via per Avignone, in gennaio 1309 aveva fatto una seconda sosta nel monastero di Prouille, presente il cardinal Niccolò da Prato (MOPH XXIV, 28). Clemente V mai venne in Italia. Villani IX,  81. G. Mollat, Clément V, «Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques» 12 (1953) 1115-29. Il sermone remigiano, oltreché attestare esplicitamente la presenza di papa Clemente, suppone che non sia passato molto tempo dall’elezione. Bisogna postulare un viaggio di Remigio in Francia nei luoghi di residenza di Clemente V? Sermone predicato dallo stesso Remigio oppure redatto per la recitazione altrui?

Perugia 19 giugno 1305    in ricevimento del cardinal Gualtieri da Winterbourne OP

De allocutione vel receptione, De cardinali, sermo I: Ego sum (Mr. 13, 6; cod. G4 349rb-vb), in ricevimento del cardinal Gualtieri da Winterbourne OP (Note di biografia 247-48):

«Istud verbum modo cantabatur in choro in evangelio festi, scilicet sanctorum Gervasii et Protasii. Et potest esse verbum venerabilis patris et domini nostri, domini cardinalis Gualteri qui est hic (f. 349rb). Ut possit dicere illud Io. 6[,64] "Verba que ego locutus sum vobis, spiritus et vita sunt" idest verba spiritualia, verba vivificantia, verba edificatoria, de firmitate, de papa creato et de defuncto (349va). Et ideo placet priori quod, loco orationis, venerabilis pater noster et dominus qui hic est pro se et pro illis quibus voluerit applicare vel participes facere, quia sumus infra octavam Trinitatis, habeat ternarium missarum a quolibet sacerdote, et a quolibet clerico ternarium septem psalmorum cum letania, et a quolibet converso CCC Pater noster» (349va-b).

Relazione dell’ambasciatore Garsias a re Giacomo II, Perugia 17.V.1305: «Dominus Matheus [Matteo Rosso degli Orsini], dominus Tusculanus [Giovanni Boccamazza], dominus Ricardus [Riccardo Petroni da Siena] et dominus frater Gualterius ille Anglicus, cardinales, sunt extra clausuram in suis domibus, set que interíus sunt, per alios bene sciunt. Omnes curiales sumus in timore et magna turbacione» (H. Finke, Acta Aragonensia, Berlino-Lipsia 1908, I, 189). Tolomeo da Lucca, Hist. eccles. nova: «Eodem tempore [dopo la morte di Benedetto XI] curia existente Perusii, volentes eiusdem loci cives observari constitutiones Gregorii X super reclusione cardinalium, paraverunt eis hospitium, ibidemque inclusis cardinalibus ceperunt uti constitutionibus; ad paucos dies, attendentes ipsorum discordiam, ipsam aliqualiter relaxarunt» (Paris, Bibl. Nat. lat. 5127, f. 338r). Cr Pg 6r: «Frater Gualterus Anglicus, confessor illustrisimi regis anglorum Eduardi, per d. Benedictum [XI] superius memoratum absuntus est ad cardinalatum. Hic cum venisset Perusium, ubi romana curia residebat, papam defunctum invenit. Postmodum ire volens versus Burdegalam ubi actu su[m]mus pontifex erat de novo creatus, antequam ad locum debitum perveniret, in via complevit cursum dierum vite sue in senectute bona quasi octogenarius perhegrinationis sue, apud Ianuam in loco fratrum suorum sepultus sub MCCCV». Cr Ov 31 ricopia Cr Pg con minute varianti. ACG II, 20, 2.

Nella medesima scheda, non necessariamente alla medesima data cronica, annoto l’altro sermone in ricevimento d’un cardinale: De allocutione vel receptione, De cardinali, sermo II: Gratiam pro gratia (Io. 1, 16; cod. G4 349vb-350ra):

Venerabilis pater et domine cardinalis domine Iohannes, idest “in quo gratia” pro gratia recepta gratiam agere, pro gratia impensa gratiam rependere, pro gratia petita gratiam administrare. Procul dubio enim magna gratia est quod tantus dominus visitet tantillos pauperculos et mendicos. Et certe iste dominus qui hic est, actenus etiam quando erat inclusus, pluries nos visitavit beneficialiter de gratia mictendo elemosinas suas, I Cor. 16 [,3] «Mictam perferre gratiam vestram in Ierusalem» idest elemosinam vestram. Sed modo etiam visitavit nos personaliter (...). Et quidem prima gratia fuit in visitatione beneficiali sed secunda modo est in visitatione etiam personali. Sed certe ulterius tertia gratía dici potest quia visitavit nos etiam sermocinaliter (349vb). Unde quia scriptum est Iac. 4 [,6] et I Pe. 5 [,5] «Deus humilibus dat gratiam», placet priori quod quilibet sacerdos dicat unam missam de actore gratie idest de Spiritu sancto (350ra).

La partecipazione al conclave («quando erat inclusus», termine tecnico della clausura cardinalizia durante il conclave) rinvia al periodo perugino di Remigio. Tre i cardinali dal nome Giovanni nel conclave perugino tra luglio 1304 e giugno 1305: Giovanni Boccamazza († 1309), Giovanni da Morrovalle OFM († 1312), Giovanni Lemoine († 1313). G. Fornaseri, Il conclave perugino del 1304-1305, «Rivista di storia della chiesa in Italia» 10 (1956) 321-44. Il Boccamazza intrattiene intensi e prolungati rapporti con l’ordine dei Predicatori: Paravicini 77-78, 353-82. Molti i frati domenicani al suo servizio: Pietro da Castro del convento viterbese (ACP ad indicem; Cr Ov 38; non "da Castelfiorentino" come in Paravicini 382 n. 52) e Scambio da Viterbo (ASF, SMN  9V1299), Bernardo da Semifonte (v. scheda Perugia sett. 1297), Iacopo di Magalotto da Orvieto (Cr Ov 59) e i peruginì fr. Bencivenne (Cr Pg 84v-85r) e Leonardo (ib. 89v). Lascito al monastero domenicano di San Sisto in Roma (AFP 1961, 72 nn. 13-14).

Perugia 7 luglio 1305    primo anniversario della morte di Benedetto XI

De mortuis, De papa, sermo III: Benedices corone anni benignitatis tue et campi tui replebuntur ubertate (Ps. 64, 12; cod. G4 378rb-379va), nel primo anniversario della morte di Benedetto XI. Nel sermone si dice tra l’altro:

Verbum propositum satis videtur presenti tempore et negotio convenire, in quo congregati sumus, in reverentiam venerabilis patris et domini Benedicti summi pontificis pro eius anniversario faciendo (378rb). Per Iacob autem congrue intelligitur dominus Benedictus qui a fonte baptismatis vocatus est Nicolaus. Iacob enim interpretatur luctator et Nicolaus interpretatur victoria populi idest popularium vitiorum (378va). Sed preter hec [scil. insigna pontificalia] iste habuit alia signa sanctitatis idest multa miracula. Hec enim non faciunt sanctum sed ostendunt, sicut dicit Gregorius (378vb-379ra). Tunc vocatur proprie benignitas quando homo ex caritate pauperes calefacit largiter exhibendo; unde I Cor. 13 [,41] «Caritas benigna est», Glosa: idest larga egenis. In qua quidem iste multum excelluit in tantum ut aliqui maligni beningnitatem eius nitantur detractionibus depravare, ut et dicant quod de bonis ecclesie non potuit tam largas elemosinas facere etc. Sed non est curandum, quia «Maledicent illi et tu benedices» [Ps. 108, 28], ut expositum est supra (379rb). Nunc enim campi pleni sunt segetibus, sed et sancti viri campi  vocantur (...). Campi autem spirituales in plurali fuit iste sanctus quia scilicet fuit imus per humilitatem..., secundo fuit planus per mansuetudinem, tertio fuit cultus per laboriosam occupationem. Et ideo fuit ubertate repletus per celestis mansionis assecutionem (379rb).

L’attacco (aliqui maligni) potrebbe venire dai rigoristi Spirituali. Ubertino da Casale era stato denunciato e convocato a Roma presso Benedetto XI, il quale lo rilasciò dietro intervento dei perugini, entusiasti della predicazione del francescano («Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters» II, 132-33). In Arbor vitae V, 8, composto a La Verna nel corso del 1305, Ubertino dà sfogo a spiriti virulenti: «In tantum ista [Benedetto XI] est pejor bestia et nocibilior prima [Bonifacio VIII] in quantum factum suum in oculis simplicium videtur maculam non habere. Nam prima erat ita horrida bestia et sic horrido intrusa, quod vix fuit homo in mundo sibi ita conjunctus propter omnia mala, quae concurrebant in ea, qui ejus non vacillaret sententiis. Et primus introitus suus omnibus ìmpossibilis videbatur. Sed istius bestiae hypocritalis apparentia sic videtur vivificasse omnia facta illius, ut multi jam non dubitent tenere quod isto confirmatum videtur» (in F. Callaey, Étude sur Ubertin de Casale, Louvain 1911, 128 n. 2).

Capitolo provinciale Foligno 1307: «Committimus vicario Eugubino quod diligenter inquirat si fr. Gabriel supprior Eugubinus contra sancte memorie dominum Benedictum papam inordinata verba protulerit; quod si invenerit, sic dure puniat quod aliis sit exemplum» (MOPH XX, 167/23-26). Note di biografia 237.

Inventario 1430 di San Domenico di Perugia, ASPg, CRS, S. Domenico n. 59: «Item alia crux de argento cum sex cristallis smaltata que fuit d. Benedictì XI cum ligno crucis ex una parte et ex alia parte crucifixus elevatus cum pedestallo rotundo (f. 2r). Item unus baculus pulcer de ligno tarsiatus qui fuit pape Benedicti XI. (ib.). Item unus calix de argento auratus smaltatus et bene scultus qui fuit d. Benedicti pape XI, cum patena de argento deaurata cum assumptione Domini, ponderis trium librarum cum dimidia (f. 3v). Inprimis una cappella de purpura deaurata que fuit pape Benedicti cum pluviali eiusdem qualitatís» (f. 7r).
M. SANTANICCHIA, Il calice di papa
Benedetto XI, «Rivista di ascetica e mistica» 31 (2006) 93-106.

Per recente bibliografia su Benedetto XI, v. in calce alla scheda 22 ott. 1303 - 7 luglio 1304.

Perugia 4 sett. 1305    In morte del cardinal Matteo Rosso degli Orsini

De mortuis, De cardinali, sermo II: Vidit Iesus hominem sedentem in thelonio Matheum nomine (Mt. 9, 9; cod. G4 382ra-va). In verbo proposito describuntur nobis due persone, scilicet dominus Iesus Christus quia Vidit Iesus etcetera et dominus Matheus cardinalis defunctus quia hominem etc. (382rb). De isto autem domino audivi a magno et fide digno quod si ipse fuisset talis executor qualis fuit collator non habuisset parem in mundo. Secundo [describitur] ab infirmitate seu defectuositate corporali quia sedentem. Non enim febricitavit neque iacebat pre languore sed pre senectute nature deficientis sedebat in lecto, unde Eçe. 8 [,1] «Ego sedebam in domo mea». Tertio ab improbitate mundiali quia in theolonio, quod scilicet interpretatur vectigal, in loco scilicet ubi lucris temporalibus inhiatur qualis est inundus iste, et  -  si licet dicere  -  talis est status cardinalatus ecclesie quantum ad quosdam (...). Quarto a proprietate nominali quia Matheus nomine; Glosa: Matheus hebraice, latine donatus. Multis enim donis fuit donatus quia honestus, elemosinarius, çelator ecclesie etc. (382va).

In morte di Matteo Rosso degli Orsini, nato 1230 ca., cardinale dal 1262, rettore del Patrimonio di San Pietro, Perugia il 4.IX.1305, sepolto in San Pietro di Roma: R. Morghen, Il cardinale Matteo Rosso Orsini, «Archivio della Società Romana di Storia Patria» 46 (1923) 271-372; F. Frascarelli, Orsini Matteo Rosso, ED I, 209-10; Paravicini 75-76 e ad indicem, che però mette la morte in Roma, verosimilmente per inavvertenza, perché rinvia all’articolo di R. Morghen. Vedi testimonianza dell’ambasciatore Garsias alla scheda 19.VI.1305. Tra i defunti suffragati dal CG Parigi 1306 (ACG II, 20/2-3).

Rieti sett. 1305    Maestro Remigio assegnato dottore nello studio fiorentino qualora in Perugia venisse meno il lettorato del conventus curiae

CP Rieti, convocato per il 14 settembre (ACP 151/35-36):

«Assignamus lectores:... fr. Remigium magistrum in theologia, ex commissione nobis a magistro ordinis facta, assignamus in doctorem in studio florentino; si autem ipsum illuc ire non contigerit, ex nunc prout ex tunc ponimus in eodem studio lectorem fr. Iordanem Pisanum; fr. Iordani Pisano, si eum vacare a lectoria contingat, et fr. Phylippo Pistoriensi cui a lectione parcimus, scilicet quamdiu vacaverit, privilegium et plenam exemptionem et libertatem lectorum concedimus (...); in conventu perusino, fr. Iacobum de Sancta Cristina (ACP 154/18-25.27). Ponimus lectorem Sententiarum... in conventu florentino fr. Angelum de Tybure..., in conventu perusino fr. Iacobum Scalza (155/6-8). Ponimus studium in philosophia... in conventu perusino ubi leget fr. Ensegnia de Asciano et leget librum Physicorum et De generatione cum sequentibus quibusdam (155/26; 156/10-12). Facimus predicatores generales: Iordanum Pisanum lectorem florentinum...» (160/27).

CG Genova, giugno 1305: «Volumus autem et ordinamus quod in uno conventu non sit nisi unus lector principalis, et in locis ubi duo lectores consueverunt poni, cursor Sentenciarum loco alterius assignetur» (ACG II, 13/23-25).

Il nuovo papa francese Clemente V (elez. 5.VI.1305) si trasferirà in suolo italiano? e quando? «Deliberat in comitatu venisino residentiam facere nec unquam montes transire, sicut nec fecit, quamvis promiserat» (Tolomeo da Lucca, Hist. eccles. nova: Paris, BN lat. 5127, f. 339v). Si continua nel frattempo a considerare Perugia sede della curia romana: fr. Francesco dei Chiermontesi muore il 7.VIII.1304 in Perugia «ubi erat cum domino patriarca ierosolimitano [Radulfo di Borgogna OP] cui erat familiaris et socius, existente ibidem curia sed vacante» (Cr SMN n° 187; si corregga l’ed.); il cardinal Gualtieri da Winterbourne raggiunge Perugia dopo la morte di papa Benedetto XI «ubi romana curia residebat» (Cr Pg 6r), esattamente il 28.XI.1304 «ubi adhuc curia morabatur sede vacante» (MOPH XXII, 51); fr. Giovanni di Fiordimaggio, familiare del cardinal Niccolò da Prato, «obiit Perusii in curia domini supradicti sub MCCCV» (Cr Ov 51); capitolo generale degli Eremitani di Sant’Agostino 1306: «Item diffinimus quod in loco nostro de Perusio sit studium generale curie donec de ipso per patrem nostrum generalem, vel sequens capitulum, secus fuerit ordinatum» («Analecta Augustiniana » III [1909-10] 54).

Perplessi dunque circa la sede futura della curia romana, i capitolari domenicani di Rieti sett. 1305 assegnano condizionalmente il maestro in teologia Remigio al lettorato fiorentino («in doctorem», che al sostrato semantico di docente aggiunge l’autorevolezza del grado accademico e il prestigio della persona: O. Weijers, Terminologie des universités ati XIIIe siècle, Roma 1987, 142-51); nel qual caso fr. Giordano da Pisa, insieme con fr. Filippo da Pistoia, sarà dispensato dall’insegnamento, pur continuando a godere delle grazie e dispense solitamente concesse al lettore actu legens; e fr. Iacopo da Santa Cristina sarà lettore in Perugia. Ma i capitolari dispongono fin d’ora («ex nunc prout ex tunc») che se Remigio dovesse rimanere nel conventus curiae, della città cioè dove risiede la curia romana, Giordano prenderà cura del lettorato fiorentino (cf. Un’introduzione 54-56).

Maestro dell’ordine («ex commissione nobis a magistro ordinis facta») è Americo da Piacenza, 1304-11 (Mortier II, 421-73); provinciale fr. Iacopo da Pistoia (AFP 1934, 137-38; ASF, NA 3141 (già B 2127), f. 15v: 7.XI.1305); priore fiorentino fr. Giovanni di Falco d’Oltrarno assolto dalla carica dallo stesso capitolo di Rieti (Priori 277-78). Iacopo da Santa Cristina è perugino: «fuit cursor Sententiarum Florentie in studio generali, demum sacram theologiam legit annis XX in conventibus infrascriptis, scilicet tudertino, spoletano, reatino, castellano, arectino, pratensi, pistoriensi, quam etiam in nostro perusino conventu»; muore il 15.IV.1330 (Cr Pg 45v-46v); studente di teologia in FI 1288, lettore in Arezzo 1305 e 1311 (ACP 85/8; 112/5-6; 181/18-19). Angelo da Tivoli: studente di filosofia naturale in Perugia 1295, assegnato allo studio parigino 1301, in Tivoli febbr. 1304, predicatore generale 1311, lettore in Perugia 1313, priore in FI 1318-19 (Priori 282); risulta già deceduto durante il provincialato, 1322-26, di fr. Matteo degli Orsini (AFP 1967, 237 e n. 5). Orvietano è Iacopo Scalza (ACP ad indicem; SOP II, 340-41). Del convento senese fr. Insegna da Asciano (ACP ad indicem; MD 1987, 319b).

Il 5.III.1306 fr. Giordano predicando in SMN dà informazioni sul significato di sultân e traduzione araba di Io. 10, 18 che poteva aver raccolto soltanto dalle confidenze dell'islamologo fr. Riccoldo, con cui convive nel medesimo convento (Ricerche su Riccoldo..., AFP 1988, 43-46).

Perugia sul finire del 1305    In morte di Alessandro, abate del monastero San Pietro in Perugia

De mortuis, De prelatis inferioribus episcopo, sermo IV: Decidit in lectum et cognovit quia moreretur et vocavit (I Mach. 1, 6-7; cod. G4 390rb-391rb). Verba ista dicta sunt de Alexandro rege Grecie qui dicitur fuisse largissimus et probissimus secundum mundum, et satis videntur convenire isti nostro Alexandro quasi cuidam regulo abbatie Sancti Petri, largissimo et probissimo secundum Deum. Maximus enim elemosinarius fuit, et non castrum vel villam vel regnum terrenum sed regnum celeste sua probitate optinuit (390rb). Sed certe de isto potest dici, quando cecidit in lectum, illud II Reg. 3 [,38] «Maximus hodie cecidìt», magnus scilicet nomine quia Alexander, magnus genere quia nullum genus in civitate ista nobilius extat suo, magnus prelatione et quantum ad dignitatem quia abbas Sancti Petri et quantum ad redditus quia in duplo maiores redditus habere dicitur quam episcopus perusinus (390va).

Alessandro confermato abate del monastero benedettino di San Pietro in Perugia, 5.III.1303 (Reg. Bonif. VIII, n. 5136); ottiene licenza di contrarre mutuo fino a 2.500 fiorini d’oro (ib. n. 5137: 7.III.1303). L’abate di San Pietro, innominato, compare nei Reg. Bened. XI, nn. 29, 89, 140, 214, 865, 903: ultima volta 17.VI.1304). Il 2.I.1306 Clemente V affida l’abbazia San Pietro al cardinal Giacomo Colonna (Reg. Clem. V, App. I, n. 916; D. Waley, Giaconio Colonna, DB1 27, 312b). T. Leccisotti - C. Tabarelli, Le carte dell’archivio di S. Pietro di Perugia, Milano 1956, I, 185 n. 2, 187-88 n. 4, 193 n. 4: «1303, die vii martii, Abbas monasterii Sancti Petri Perusensis promisit pro communi servitio domini pape et collegii XVII cardinalium mille CC florenos auri»; in vol. II, 179 lista degli abati: 15 Orlandino Vibi (1291-1302), 16 Alessandro (1303-05), 17 card. Giacomo Colonna (1306), 18 Ugolino Vibi (1310-31).

«Fr. Bindus de castro quod dicitur Pregium perusine dyocesis oriundus..., dum esset egrotus, venerabilis pater d. Hugolinus abbas Sancti Petri et perusinus electus ipsum personaliter visitavit. Qui obdormivit in Domino hora mattutina, et de mane, presente reverendo patre et domino prefato, traditus est sepulture in die sancti Valentini martiris [14.II] sub annis Domini MCCCXXXI. Qui et in ordine vixit annis XL» (Cr Pg 48v). Ugolini Vibi, o Guelfoni, vescovo di Perugia dall’11.I.1331, muore il 7.X.1337: C. Tabarelli, Liber contractuum (1331-32) dell’Abbazia Benedettina di San Pietro in Perugia, Perugia 1967, 11, e ad indicem.

Del periodo perugino è certamente Quolibet II, ad esso cronologicamente anteriore è Quolibet I, che suppone il conseguimento del magistero in teologia (I quodlibeti 29-32, ed. 66-146). Anteriore al primo quodlibeto è la questione De uno esse in Christo (cod. C 7r-11v; I quodlibeti 26, 52-54, 83), che l’explicit qualifica come «determinatio» (cod. C 11va) e che pertanto dovrebbe supporre il magistero, salva l’eventualità di prassi diversa negli studi regionali degli ordini mendicanti (cf. ACG I, 208-09; II, 17/17-19). L’inventario 1430 della biblioteca domenicana di Perugia registra: «Item questiones de anima eiusdem [scil. sancti Thome de Aquino], cum tractatu de uno esse in Christo cuiusdam fratris Remigii in fine, sine tabulis» (T. Kaeppeli, Inventari di libri di San Domenico di Perugia, Roma 1962, 87 n. 504).

Nella terminologia degli ordini mendicanti conventus curiae, lector curiae, studens curiae ecc., stanno per convento, lettore del convento ecc. della città dove risiede la curia romana: R. CREYTENS, Le « studiuni romance curiae » et le maure du sacré palais, AFP 12 (1942) 5-83; applica al caso Tommaso J.A. WEISHEIPL, Friar Thomas d'Aquino. His fife, thought and works, Washington 19832, 159-63. La notizia che dal tempo d’Alberto Magno al papato avignonese di Clemente V nessun frate Predicatore insegnò nello studio della curia papale non è originale del cronista orvietano (1346-48) fr. Giovanni di Matteo Caccia (Cr Ov 30) ma di quello perugino (1327-31): Niccolò da Prato «claruit nichilominus scientia mangna, lector existens apud Minervam in romana curia (...); sua procuratione sollicita a papa Clemente memorato inpetravit quod in sacro palatio esset doctor frater Predicator, quod a tempore fr. Alberti de Alamania nullus deinceps fratrum nostrorum legere seu docere valuit in antedicto sacro palatio » (Cr Pg 4v-5r, 5v; cf. MD 18 (1987) 402-03).

precedente successiva