precedente successiva

BNF, Conv. soppr. C 8.1173, ff. 185r-218r

Contra legem sarracenorum

Confutazione della legge islamica

originale latino

volgarizzamento (2010) di EP

Quod non habet stilum uel modum aliis consonum,
capitulum quartum

Capitolo 4
Il corano non ha linguaggio consono con gli altri libri sacri

 Riccoldo da Monte di Croce: BNF, CS, C 8.1173, f. 185rQuarto sciendum est quod alchoranum non est lex Dei quia non habet stilum nec modum consonum legi Dei. Est enim metrica uel rithmica in stilo, blanditoria in uerbis et fabulosa in sententiis[1].

In quarto luogo, va detto che il corano non è legge di Dio perché non ha linguaggio consono con la legge di Dio. Composizione versificata e ritmata, lusinghevole nel lessico, fiabesca nelle affermazioni.

(6) Quod autem sit rithmica in stilo, per totem librum patet legentibus in eo. Nec tamen de hoc possum ponere conuenienter exemplum, quia rithmus et uersus in arabico non esset si per omnia et fideliter transferetur in latinum. Saraceni tamen et arabes in hoc maxime gloriantur quod sermo legis eorum et stilus est rithmicus. Et dicunt quod in hoc patet quod Deus fecit illum librum et reuelauit Machometo de uerbo ad uerbum[2], quia Machometus, qui fuit homo idiota[3], nesciuisset adinuenire talem stilum et tales sententias.

Che lo stile compositivo del corano sia ritmato, risulta evidente a chiunque lo legga. Non sono in grado, in proposito, di darne qualche esempio, perché ritmo e verso propri della lingua araba scomparirebbero se letteralmente riprodotti in latino. Tuttavia e musulmani e arabi son molto orgogliosi del fatto che testo e stile della loro legge sia ritmico. E sostengono che, proprio a motivo di questa peculiarità, autore del corano fu Dio, e lo rivelò a Muhammad parola per parola; Muhammad era illetterato (cf. Cor. 7,158), e pertanto inabile a elaborare tali ornamenti stilistici e strutture sintattiche.

(13) Sed contrarium manifeste apparet. Videmus enim in sacra scriptura. Nam constat quod Deus locutus est Moysi et Iob et aliis prophetis sanctis, et nunquam locutus est eis per rithimos uel uersus. Lex etiam Moysi et euangelium, dicit Machometus quod est a Deo et quod Deus dedit librum Moysi et Christo, et tamen non est  rithmicus uel metricus. Et alii prophete qui audierunt uocem Dei, nullus eorum dixit quod Deus loqueretur metrice[4]; quod etiam sapientes et philosophyci homines dedignantur[5]. Unde et improperatum fuit Machometo, sicut habetur in capitulo Elenbia, quod interpretatur "prophete", qui dixerunt ei: «Immo poetízas, immo sompnias, immo trepidas»; et cetera talia improperabant ei, uidentes non solum quia non erat stilus Dei sed nec etiam |191r| propheticus[6].

Appare chiaro proprio il contrario. Guardiamo la sacra scrittura. Dio parlò a Mosè, a Giobbe e ad altri santi profeti, ma mai si espresse in ritmi e versi. Muhammad sostiene che la legge di Mosè e il vangelo provengono da Dio, e che fu Dio a dare il libro a Mosè e a Cristo, e tuttavia tale libro non è scritto in ritmi e versi. E nessun altro profeta, di quelli che udirono la voce di Dio, ha mai asserito che Dio parlasse in versi; stile disdegnato anche da sapienti e da filosofi. Ne fu pertanto rimproverato lo stesso Muhammad, come si legge nel capitolo al-nabiâ, che significa "profeti", quando gli dissero: «Tu fai il poeta, fai il sognatore, fai il tumultuante!» (Cor. 21,5); e con parole simili lo biasimavano, visto che non era questione né di stile divino né |191r| di stile profetico.

(25) Vlterius etiam est lex blanditoria in uerbis ultra quam dici uel credi posset. Nam aliquando totum unum capitulum textus, in quo nichil omnino notabile dicit nisi quod Deus est magnus et excelsus et sapiens[7] et speciosus, et quod sua sunt omnia que sunt in celo et in terra et intermedia, et quod iudicabit iuste. Et ad omne uerbum repetit «Laudetur ipse»[8], et hoc omnino sine causa repetit centum uicibus et amplius. Et post hec dicit: «Non est Deus nisi Deus, et credite in Deum et in nuncium eius»[9], dicens se nuncium Dei anthonomasice.
Et dicunt quod omnia ista sunt immediate ex ore Dei, et quod Machometus ista dicere nesciuisset. Sed nunquid consuetudo Dei est quod ipse de se, quasi de alio loquens, dicat hominibus quod Deus est magnus et excelsus, et alia huiusmodi que tedium est repetere?
[10]

È una legge inoltre scritta in stile lusinghevole, più di quanto si crederebbe. Talvolta un capitolo intero non dice nulla di rilevante; soltanto che Dio è grande, eccelso, sapiente e bello; che a lui appartengono le cose che sono in cielo, in terra e nell'intermezzo; che egli giudicherà con giustizia. Ad ogni parola ribadisce «A lui la lode!»; e vanamente lo ripete pù di cento volte. Poi proclama: «Non c'è altro Dio se non Dio, e credete in Dio e nel suo messaggero», dichiarandosi per antonomasia il Messaggero di Dio.
E sostengono che tutto ciò proviene direttamente dalla bocca di Dio, e che Muhammad non avrebbe saputo proclamarlo. Ma può mai esser tipico di Dio che parlando con gli uomini asserisca di se stesso - come se parlasse di un altro - che Dio è grande ed eccelso, e cose simili che sarebbe fastidioso ripetere?

(37) Sed quicquid sit de stilo et uerbis, certum est et omnibus legentibus manifestum quod lex illa est fabulosa in sentenciis. Et licet possit uere dici quod pro magna sui parte lex illa fabulosa sit, tamen de multis quedam pauca magis notabilia referam.

Comunque stiano le cose quanto a stile e lessico, un punto è evidente a tutti: la legge islamica è fabulosa nelle dottrine sostenute. E benché si debba ritenere che la maggior parte di tale legge sia fabulosa, è opportuno tuttavia soffermarsi - tra le molte - su talune  questioni specifiche.

(41) Dicitur enim in capitulo delnemele, quod interpretatur "formica", quod Salomon congregauit magnum exercitum angelorum et hominum et animalium; et quando ibant inuenerunt quasi fluuium formicarum, et tunc dixit formica: «O uos formice, introite in habitacula uestra ne interimat uos Salomon et milites eius», et subrisit formica. Et post pauca: quando reassignabantur omnes aues in exercitu, inuentum est quod deerat uppupa. Et dixit Salomon: «Quid est quod non uideo uppupam? Puniam eam et decollabo eam, uel assignabit rationem quare defuit». Et stetit uppupa non multum longe, et ait: «Didici que uos nescitis, et ueni ad uos de Sabea cum ueris rumoribus. Inueni siquidem mulierem regnantem inter eos, et comperi eam et populum suum colere solem absque Deo» etcetera[11].

Nel capitolo al-namal, che significa "formica", si racconta: Salomone allestì un grande esercito di angeli, di uomini e di animali. Mentre erano in marcia, s'imbatterono in un fiume di formiche. Disse una formica: «Ehi!, formiche, rientrate nei vostri cuniculi, perché Salomone e sue truppe non abbiano ad ammazzarvi»; e la formica [= Salomone] sorrise (Cor. 27,17-19). E poco dopo il racconto prosegue: Nel passare in rassegna tutti i volatili dell'esercito, trovò che mancava l'upupa. Disse allora Salomone: «Com'è che non vedo l'upupa? La punirò e la decapiterò, a meno che non porti giustificazione della sua assenza». Non molto lontano l'upupa comparve e disse: «Conosco fatti che voi ignorate, e sono venuta da voi dalla Sabea con notizie sicure. Ho trovato una donna che regnava su di loro, ed ho scoperto che lei e il suo popolo adorano il sole senza Dio» (Cor. 27,20-24) eccetera.

(53) Item in capitulo delkamar, quod interpretatur "luna", dicitur «Apropinquauit hora et fracta est luna!». Quod exponentes doctores eorum dicunt quod Machometus stabat cum sociis suis, et cum uideret lunam apropinquantem coniunctioni dixerunt ei: «Ostende nobis aliquod prodigium». Et tunc ipse innuit lune duobus digitis, id est indice |191v| et medio, et tunc fracta est luna[12] in duas partes; et una medietas cecidit super montem Elhikays, qui imminet ciuitati Mesque ex una parte, et alia medietas super alium, qui "Mons rubeus" appellatur, situs ex alia parte ciuitatis. Et cum sic fracta esset luna, uenit et intrauit in manicam camisie Machometi et ipse integrauit eam.

Nel capitolo al-qamar, che significa "luna", si dice: «L'ora è vicina, la luna si è spaccata!» (Cor. 54,1). I loro dottori ne fanno esegesi e dicono: Muhammad stava con i suoi compagni; guardò la luna, vide che era prossima alla congiunzione, e i compagni gli dissero: «Mostraci qualche prodigio». Egli allora fece segno alla luna con due dita, indice e |191v| medio, e la luna si spaccò in due. Una metà cadde sul monte Elhikays, che domina da una parte la città della Mecca, l'altra metà cadde sull'altro monte, chiamato "Monte rosso", nell'altro capo della città. Spaccatasi dunque in due, la luna venne a infilarsi nella manica della camicia di Muhammad, ed egli la reintegrò.

(63) Item in capitulo Seba dicitur quod uermis indicauit demonibus mortem Salomonis. Ubi dicit glosa quod Salomon, dum staret innixus super baculum suum, subito tantus dolor eum arripuit quod expirauit nec tamen corruit diuino miraculo. Demones autem qui ei seruiebant, uidentes eum stare, credebant eum uiuentem. Et natus est quidam uermis de terra et corrosit baculum cui innitebatur, et tunc  fracto baculo corruit Salomon, et tunc cucurrerunt demones et sciuerunt eum esse mortuum. Et ex tunc ceperunt nocere hominibus quoad posse.

Nel capitolo al-sabâ si dice che un verme annunciò ai demoni la morte di Salomone (Cor. 34,14). Una glossa così commenta il testo: Salomone, poggiato sul suo bastone, fu sopraffatto da tanto dolore che spirò, ma per divino miracolo non cadde a terra. I demoni suoi servitori, vedendolo in piedi, lo credevano vivo. Si levò dal terreno un verme e rosicchiò il bastone su cui poggiava; spezzatosi il bastone, Salomone cadde a terra; i demoni accorsero e constatarono che era deceduto. Da allora i demoni cominciarono con tutto il loro potere a insidiare gli uomini.

(71) Item ipse Machometus in libro narrationum reddit causam quare uinum sit illicitum[13]. Dicit enim quod Deus duos angelos misit ad terram ut bene regerent et iuste iudicarent, et fuerunt isti angeli Aroth et Maroth. Cumque uenissent, mulier que habebat causam inuitauit eos ad prandium et dedít eis uinum quod Deus eis mandauerat ne biberent; et inebriati requirunt eam de luxuria, et consensit hoc precio quod unus docuit eam ascendere in celum et alius descendere. Et ascendít in celum. Cum autem Deus uideret eam, audita causa et modo, fecit eam luciferum ut esset ita pulchra in celo inter sidera sicut erat in terra inter mulieres. Data autem optione angelis qui peccauerant ubi uellent puníri, hic uel in futuro, cum eligerent in presenti puniri, suspendit eos per pedes in puteo Babilonia cum cathena ferrea usque ad diem iudicii[14].

Nel Libro delle narrazioni lo stesso Muhammad spiega perché sia proibito bere vino. Dice che Dio, per un buon governo e per una corretta giustizia, inviò sulla terra due angeli, uno si chiamava Aroth e l'altro Maroth. Giunsero sulla terra. Una donna, che era coinvolta in caso giudiziario, li invitò a pranzo e offrì loro vino; cosa che Dio aveva loro proibito. Si ubriacarono, chiesero di far sesso, lei acconsentì a patto che uno le insegnasse a salire in cielo e l'altro a discendere. Salì in cielo. Dio la vide; venuto a sapere modi e ragioni, la fece stella splendente: bella tra le stelle del cielo, così come bella era stata in terra tra le donne. Agli angeli peccatori Dio concesse l'opzione: esser puniti adesso o in futuro? Scelsero "adesso". Dio allora, mediante una catena di ferro li appese a testa in giù, dentro il pozzo di Babilonia, fino al giorno del giudizio.

(83) Hec et his similia multa continentur in predicta lege, per que quilibet sapiens potest aduertere fictionem et quod nullo modo sit lex Dei. Non enim est Dei consuetudo loqui hominibus per tales fabulas.

Queste, ed molte altre cose simili, son contenute nella legge suddetta. Ogni ragionevole persona può valutarne l'inconsistenza, e convincersi che in nessun modo essa è legge di Dio. Non è di Dio parlare agli uomini tramite frottole siffatte.

 

 

[1] Sur le style corame critère d'authenticité pour les Ecritures, cf. EUSEBE DE CESAREE, Hist. Eccles., III, 25 (PG 20, col. 270-271), trad. Rufin, op. cit., p. 253, 7: «In quibus [les livres des hérétiques] et ipse stilus multum ab ecclesiastica consuetudine deprehenditur esse diversus».

Pour saint Jéróme, les Prophètes ne s'expriment pas en vers; cf. Prologus Hieronymi in Isaia propheta, Biblia sacra zingara, II, Stuttgart 1983, p. 1096.

[2] Dicté mot à mot par Dieu, le Coran est pour les Musulmans le mirarle par excellence; cf. Encycl. de l'Islam, 2a ed., «l'djâz»; L. GARDET, Dieu et la destinée de l'homme, Paris 1967, pp. 218-221.

[3] Cf. Cor. 7,157-158. Le mot ummi [= idiota-illetterato di Riccoldo] dont est qualifié ici Mahomet rappelle qu'il fu prophète des Gentils, i.e. de ceux qui ne sont pas le Gens du Livre; cf. Encycl. de l'Islam, 2a ed., «l'djâz». L'apologétique musulmane a souvent vu dans le fait que Mahomet était illettré une preuve du caractère miraculeux du Coran.

[4] Les passages bibliques de style poétique et rythmé sont au contraire fort nombreux; cf. Isaie, Jérémie, Ezécbiel, Amos 1-2, Osée, 6,1-2, Joél 3, 1-4, Job 38-41. En Prov. 62,12-13, on trouve un procédé de type numérique. Le Nouveau Testament est riche en textes poétiques.

■ Aggiungiamo un punto di metodo: Riccoldo dimostra buona conoscenza dell'arabo, ma non ha alcuna conoscenza dell'ebraico e del greco; cosicché legge i libri biblici soltanto nella traduzione latina della Vulgata; e su questa basa le sue argomentazioni in materia!

[5] Au Moyen Age latin on constate une certaine insensibilité des théologiens envers la poésie dans le domaine religieux; elle semble s'opposer à la prédication selon I Cor. 2,1-5. Platon avait exclu les poètes de sa République.

Uguccione [† 1210], Derivationes II, 948 § P 100: «Poyo -is..., idest fingo -is grece, unde hic poeta -e, idest fictor,... unde hec poetissa -e, uxor poete vel que fingit». Summa Britonis sive Guillelmi Britonis Expositiones vocabulorum biblie [1250-70], ed. L.W. Daly and B.A. Daly, Padova 1975, II, 573: «Poeta dicitur fictor, inventor et proprie carminis. Et dicitur a poio, pois, quod est fingo, -gis».

[6] Cf. Cor. 69,41-42; 44,13-14. Notons qu'un sort identique fut réservé à Osée (Osée 9,7), à Ezéchiel (Ez. 33,32) et même à Jésus (Jean 10,20).

[7] Cf. Cor. 31,30; 34,23; 76,30; 51,30; 15,25; 43,84.

[8] Cf. Cor. 34,1; 64,1; 231,70; 30,18 (Lahu al-hamd),  et Cor. 39,29,74; 1,2; 18,1; 14,39; etc.; 39,75 (Al hamdu lillâh). Encycl. de l'Islam, 2a ed., «hamdala».

[9] Encycl. de l'Islam, 1a ed., «shahâda», «tashahhud». Cor. 3,144; 4,59 80; 5,99. GARDET, L'Islam, Religion..., Paris 1967, pp. 34, 69.

[10] «Nota igitur quod lex ipsa utitur uerbo turpissimo et carnalissimo: futuo» add. R marg. d. (Cf. CLS 8, 22).

L'Ancien Testament connaît beaucoup de répétitions; cf. Ps. 136; Dan. 3, 57-58.

[11] Cor. 27,17-19,20-24. Riccoldo se trompe, ce n'est pas la fourmi qui sourit mais Salomon: cf. ARNALDEZ, Le Coran, guide de lecture, Paris 1983, pp. 126-128, Par ailleurs, le mot dûna ne peut se traduire ici par «absque Deo», il faut comprendre: «au lieu de Dieu»; cf. Intr., II, 2a = «Memorie domenicane» 17 (1986) p. 28:

Traduction de Marc de Tolède (BNP, lat. 3394, f. 146v): «Et advocatae sunt Salomoni omnes catervae demonium et hominum et avium, et congregatae sunt; cum autem pervenirent ad flumen formicarum ait formica: «O vos formicae, introite tabernacula vestra ne interimat vos Salomon et milites eius... Et advertit aves et ait: «Quid est quod non video uppupam? nunquid abest? Puniam eam supplitio magno, decollabo eam vel reddet mihi absentiae suae rationem evídentem». Et stetit non multum longe et ait: «Didici quod vos nescitis et veno ad vos de Sabba cum veris rumoribus. Inveni enim siquidem mulierem regnantem inter eos et collata sunt ei necessaria et habitat thronum sublimem et comperi [corpori Ms.] eam et populum suum solere solem absque Deo... ».

[12] luna add. R interl.

Riccoldo, Liber peregrinationis, f. 20va-b.

Contrarietas alpholica IX, Paris BN lat. 3394, f. 251v, 14 - 252r, 4: «Item in capitulo Elkamar, idest lune: "Apropinquauit hora et partita est luna" [54,1], id est scissa in partes, ut exponunt. Omnes convenerunt in hac expositionis narratione quod Machometus sedebat una noctium cum suis; cumque respiciens uideret lunam propinquam coniunctioni, dixerunt eí discipulí: Ostende nobís portentum quod nobis mirabile videatur. Erexitque caput et innuit lune duobus digitis, indice et medio, et ait ad lunam: Scindere per medium. Luna et scissa est in duas partes, et cecidit una mediatas super Montem Ebikais, id est talis qui imminet civitati Mesques ex una parte, et alia mediatas super alium, qui Mons rubeus appellatur, situa ex alfa parte civitatis»; cf. CLS 9, 218-19. L. GARDET, Dieu et la destinée de l'homme, p. 222; DANIEL, pp. 76, 259, 341 note 82, 380 note 12; AL-BUKHARI, Al-Sahîb, VI, sourate 54; Le Caire 1958, p. 178.

[13] add. R marg. s. rub.: Nota quia Sarraceni non bibunt uinum.

liber narrationum = Doctrina Machumet, ed. Th. Bibliander, Machumetis saracenorum principis eiusque successorum vitae ac doctrina..., Basilea 1543, I, cf. p. 197, 43; cf. CLS 9,224. Cf. Cor. 16,69; 2,219; 4,46; 5,92.

[14] Doctrina Machumet, ed. Th. Bibliander, Machumetis saracenorum..., I, p. 197, 47 - p. 198, 17: «Erant enim angeli duo, Arot et Marot, missi olim a Deo de coelis in terram, gubernando et instruendo generi humano... Venit eis die quodam mulíer prae cunctis foeminis omníno pulcherrima, causam habens adversus maritum. Quae ut parti suae accomodaret iudices, inuitauit ad prandium. Sequuntur. Illa satagens convivantibus inter epulas et pocula vini apponit. Adstat ministrans, offert crebro, instar ut sumant. Quid plura? Vicerunt blandiciae mulieris. Inebriati poculis, in hospitam formosam incaluerunt; victi, accubitum postulant. Spondet ea conditione: dum alter verbum doceat per quod ascendebant coelos; alter, per quod descendebant. Placet condictio. Cum ergo didicisset, elevata est subito et ascendít coelos. Quod cum uideret Deus, explorata causa, posuit eam luciferum, pulcherrimam inter stellas, ut fuerat inter foeminas. Illis autem in iudicium vocatis, proposuit eis Deus, ut eligerent inter poenam huius saeculi et poenam alterius. Elegerunt hanc. Depensi sunt ergo per cathenas ferreas, demissis capitibus in puteo bebil, usque in diem iudicii. Quid ergo, Abdia? Nonne sufficíens videtur causa cur et illic licitum sit uinum, et hic illicitum? Ait: Certe satis, et merito». Cf.  Encycl. de l'Islam, 2a ed., «Hârût wa Mârût»; KRITZECK, Peter the Venerable..., Princeton 1964, p. 95. J. DE MENASCE, Une légende indo-iranienne dans l'angélologie judéo-musulmane, à propos de Hârût et Mârût, «Etudes asiatiques» 1 (1947) 10-18.


precedente successiva