precedente successiva

12.  Cronaca pisana e riforma veneta

La Cronica di Santa Caterina di Pisa, specie la sezione di Domenico da Peccioli, va ritenuta uno dei primi documenti indiretti della riforma domenicana di fine Trecento. Esemplarità precettiva del religioso elaborata negli elogia, e lessico ad essa inserviente, sono specchio degl'intenti riformistici e della selezione teologale (più spesso disciplinare) a sostegno della riforma in corso. La tessitura di Cr Ps più progetto che cronaca, più modello che memoria. Qui traggo allo scoperto, sotterranei alla superficie della lettera, i rapporti reali intercorsi tra frati della comunità pisana e i riformatori toscani trasferitisi a Venezia.

Tommaso d'Antonio da Siena OP, Tractatus de origine atque processu status fratrum et sororum ordinis de Penitentia sancti Dominici in civitate Venetiarum (1406-08 ca.), AGOP XIV.24a, ff. 1-36v.

AGOP XIV.24a: membr., 265 x 195, ff. 78, sec. XV1. Thomas Antonii Naccii de Senis OP, Tractatus de origine…, ff. 1-36v. Bianchi ff. 37-38. Id., Legenda b. Catherinae Senensis pro praedicatoribus abbreviata (rec. I, a. 1412-13; rec. II, a. 1413-15 c.), ff. 39-78. Cf. SOPMÆ IV, 335-37.

L'antica inaffidabile ed. del Tractatus de origine in F. Cornelius, Ecclesiae Venetae antiquis monumentis… illustratae, dec. XI/I, t. VII, Venetiis 1749, 167-234, riproduce Venezia, Bibl. Naz. Marciana, lat. IX.61, ff. 99-118, trascrizione settecentesca dell'attuale AGOP XIV.24a, allora in Cividale del Friuli: J.F.B.M. De Rubeis, De rebus congregationis sub titulo b. Jacobi Salomonii in Provincia S. Dominici Venetiarum erectae ord. Praed. commentarius historicus, Venetiis 1751, 14-15, 78, 145. Cf. E. Montanari, Il dossier agiografico sul beato Marcolino da Forlì, AFP 65 (1995) 413-19, 427-33.

(i)  Cinque giovani pisani a San Domenico di Castello 1394

Precedono immediatamente, nel racconto cronologico, i riferimenti: «Unde sub titulo Corporis Christi et ad formam monasterii Sancti Dominici de Pisis dictum monasterium fabricavit, et taliter quod in sequenti anno M°ccc°lxxxxiiij° de mense iunii triginta moniales introduxit…» (ff. 7vb-8rb). «Postmodum vero in dicto anno M°ccc°lxxxxiiij° de mense novembris factus est dictus pater Iohannes <Dominici de Florentia> per supradictum magistrum ordinis vicarius generalis eiusdem etiam in conventibus ceteris Ytalie qui ad prefatam reformationem reducerentur» con lettera da Roma 20.XI.1394 (f. 8rb-vb).

|8vb| Contigit autem dicto anno <1394>, cum redissem de Ianua[31], me predicare in civitate pisana, ubi cum Deo dante quosdam precipuos iuvenes induxissem ad ordinem nostrum ac etiam aliquas dominas ibidem ad habitum de Penitentia beati Dominici recepissem, et ex alia parte occurrisset michi modus accedendi ad sepulcrum dominicum, quibusdam nobilibus de Ianua Pisas adventantibus et me de dicto accessu cum eiusdem[32] requirentibus prout me existente lectore in Ianua condixeramus ad invicem, id ipsum acceptans, ordinavi de dictis iuvenibus quod Venetias ducerentur ad supradictum conventum Beati Dominici, promictendo eis quod in meo reditu[33] de sepulcro ego ad videndum eos Venecias Deo dante venirem. Et ita factum est, ipso Domino concedente. Nam eodem anno circa finem mensis novembris <1394>, de sepulcro dominico rediens[34] et apud conventum Sanctorum Iohannis et Pauli de Venetiis perveniens indeque ad conventum Sancti Dominici accedens, et iuvenes supradictos ibidem letos et gaudentes reperiens, post verba gratulabunda ipsos valefaciens in Domino pro tunc ab eis discessi.

In sequenza cronologica: l'autore Tommaso predica in San Giovanni e Paolo di Venezia «in quadragesima immediate sequenti» (f. 9ra1). Bartolomeo di Domenico da Siena, vicario del generale in Italia, riceve il 28.IV.<1395> (f. 9rb23-24) lettera di Raimondo da Capua data in Palermo 26.III.1395 (ff. 9rb-11vb), la trasmette da Roma 8.V.1395 (f. 12ra3-4) al provinciale della Lombardia inferiore. Due episodi veneti dalla generica indicazione «Item contigit in dicto anno» (f. 12ra22-23), «Eodem etiam anno» (f. 12ra4°ult). Poi il nostro brano «Item modicum post…» con le due lettere.

Medesimi eventi raccontati in Tommaso dI Antonio da Siena OP, Supplemento alla vita di S. Caterina  da Siena [1417-18], a cura di A. Belloni e T.S. Centi, Firenze (Bibl. di Mem. Domen. 4) 2010, p. 206.

(ii)  Lettera di ser Nuccio da Pisa, dottore di grammatica, 1395

|12rb| Item modicum post[36] contigit quod quidam doctor artis gramatice de Pisis dictus ser Nuccius, vir devotus et bonus, cum supradicti quinque iuvenes de civitate pisana Venetias adducti, fuissent de scolaribus suis, pro ipsis in religione confortandis et de profectu eorundem in regulari observantia solacium in Domino haberet non parvum, scripsit inter alias licteras eisdem unam sub tali tenore, videlicet:

Dilexi vos semper in Christo, karissimi, non propter vos sed propter Deum, cui quanto magis herere nitimini tanto vos strictius diligo propter eum. Nunc igitur mea in vobis crescit dilectio. Nunc faces non ille olim vobis  -  audite poetice sic a me  -  Cereris[37], non inferne et sibillantibus idris accinte Megere[38], sed illius flamma inextinguibilis accenditur caritatis. Nunc igneo veri ignis ardore casula mei cordis exuritur, et in audiencia tam sancti vestri propositi tota mea flammescit |12va| dilectio. Dum enim callem rectitudinis errore deserto vos submisse considero, dum Iesum Christum intrinseci hominis viribus iam complexos conspicio, intus de vobis equidem sencio quod ad extra promere nequeo. Iam vos gustare non ambigo quod olim credere vobis aliquando fuit forte difficile.

Dicite enim, precor, o iuvenes: Vera ne est illa sententia, ore cuiusdam vobis coram sepius agitata, "Gustato spiritu desipit omnis caro"[39]? Quam quoniam puto verissimam, iam iam vos appello felices. Nec immerito vos quoque arram future beatitudinis mancipastis. Que quante dulcedinis quam et incomprehensibilis odoriferi saporis existat, melius ipsi sentitis quam ullus explicet sermo. Si enim recto pede contendit(is) longam seriem antique labis memoria recensent(es), amaras culpas dulci lacrimacione deplangitis tanto nunc ipsarum dolore conpuncti quanta pridem affectione peccastis, et si ex levi scelera ipsa vite preterite Christo miserante donentur, iuvat tamen illa mente recurrere, iuvat penitentia contricionis affligi et amaritudine non frenati doloris pectora sauciari.

Sed o miranda in servis suis Iesu Christi potentia! Prestat dolor iste leticiam, amaritudo dulcedinem, contricio erectionem, penitentia fortitudinem; et lacrime veniam de sinu super sydera sedentis eripiunt Redemptoris. Que quidem lacrime, quo magis corpus videtur affligere, eo vehemencius animam sublevant coram Deo. Deinde vos iam domiti boves obedientie iugo mitia colla subicientes[40], cuius de suavitate simul et levitate veritas ipsa testatur «Iugum enim meum  - inquid  -  suave est et onus meum leve»[41], malis antea |12vb| revulsis graminibus, in agro iam fertili bonum iam semen incipitis seminare.

Sed o si propius accedatis! Quanta nectari liquoris dulcorositas combibetur, qualis amenitas, qui iubilus, que suavitas comprehendetur, dum mens omne terrenum exosa negocium, corporeo tamquam prolapsu[=prolapso?] domicilio, studio contemplacionis ad alta conscendens in pulcri operis per pulcrum opificen clarum sine vacillacione defiget intuitum, quam iugi meditacione contemplans, ignite caritatis ardore succensa, quem supra se diligit intuens, sui tandem obliviscere ipsius. Nullus erit in propria dileccione respectus sed tota flamma dirigetur in Deum; ubi sapientiam potentie reciproco igne connexam animadvertens, tria unum existere sine hesitacione cognoscet, et quidquid pro inexplicabili humana lingua dimittit, lucida vividi ratione concipiet interius. Hic igitur requiescet ubi laborum requies invenitur, hic pascetur ubi panis vite commeditur, hic letabitur ubi leticia perhennis accipitur, hic tota perfeccione fruetur ubi perfeccio indeficiens custoditur. Et quid prorsus erit quod hic illa non habeat que omnia in se habentem a Deo patenter habebit?

Tandem vero ad corporis sensus ex dea grata regrediens extasi, humanas deplanget miserias, corporeo vinculo compacietur asctrictus; et inter se versa, culpas suas quam sepe recusans, tantas interdum prorumpet in lacrimas ut ymbres credantur de celo largissimi distillare. Ut propius igitur accedatis, forti passu contendite et ad vos manentem per aspera queque iocunda mente venite. Nolo tamen ut, male desipiens, animus huiusmodi ad statum quam cito presumat accedere. Opportet namque primo in religione |13ra| nos Martam existere quam Mariam. Quod si rite in Marthe accionibus fueritis eruditi, digne ad Marie contemplacionem valebitis pervenire[42]. Primum igitur in obedientie institut(is) firma radice fundamini, nolentes quod vultis, volentes quod non vultis. Ita sub salutifera prepositorum vestrorum disciplina militantes, ut bene parendo eruditissimi pugnatores effecti, si quando agmen regere caritatis divina suadeat, optimi duces nonnisi triumphum admicterem[43] acie vestri salva de hostibus reportetis.

Et ut penitus quandoque finem insulsis verbis adiciam, evocacione in novissima, quando virili dabitur nature concedere, inter lucida electorum agmina Creatorem suum sine fine laudantia facie ad faciem visuri invisibilem, dominica propiciacione mereamur collocari.  


[31] cum redissem de Ianua add. in marg. d. L'autore Tommaso d'Antonio in prima persona.

[32] e(ius)dem così da sciogliere come nell'ultimo rigo della medesima colonna. Intendi eiusdem <scil. accessus> requirentibus.

[33] reditu] red-ditu cod., coincidente con accapo

[34] Al marg. d. rubrica: «De meo reditu de sepulcro Domini». Tommaso d'Antonio da Siena OP, Legenda b. Mariae de Venetiis ordinis de Paenitentia b. Dominici (1403), BAV, Vat. lat. 15237 (olim Bologna, Arch. conv. S. Domenico A: e a questo suo originale padrone recentemente tornato, come apprendo dal prefetto della Bibl. Vat. maggio 1996) (xiv-xv), f. 158r: «Ego fr. Thomas minimus et indignus existens, et anno Domini millesimo trecentesimo nonagesimo quinto, sepulcro dominico visitato, Ven(etias) cun galeis venetorum adveniens». Seguo la datazione voluta dal Tractatus de origine, garantita dalla successione cronologica del racconto.

[36] Al marg. d. rubrica: «De quodam ser Nuc<cio>». Seconda metà del 1395, a giudicare dalle precedenti indicazioni croniche del racconto.

[37] Cf. Ovidio, Amores III, 10, 27 (Vidit, et ut tenerae flammam rapuere medullae), 42 (Optavit Cereris longus ut esset amor).

[38] Cf. Virgilio, Aeneis XII, 846-48: «Megaeram uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit serpentum spiris ventosasque addidit alas». Ovidio, Metamorphoseon IV, 490-511, specie 508-11 «Tum face iactata… recingitur anguem».

[39] Adagio di frequente ricorso, vagava sotto indefinita paternità. «Augustinus: Gustato spiritu desipit omnis caro», in Ugo da Prato, Sermo dominicalis LXXIX. «Gustato spiritu desipit omnis caro, sicut dicit Gregorius», in Remigio dei Girolami: MD 16 (1985) 197. Lo si legge nei florilegi di sentenze di san Bernardo: PL 183, 1200 B.

[40] Cf. Eccli. 51, 34 «collum vestrum subicite iugo, et suscipiat anima vestra disciplinam»; Ierem. 27, 12: «Subicite colla vestra sub iugo». Ma anche Ovidio, Amores III, 10, 13: «Prima iugis tauros supponere colla coegit»; Remedia amoris 171: «Colla iube domitos oneri supponere tauros». Ma metafora corrente: Simone da Cascina in Cr Ps n° 272 «Frater Andreas de Bigulia… summisit iugo studii taliter colla quod…».

41] Mt. 11, 29.

[42] Cf. Tommaso d'Aquino, Summa theologiae II-II, q. 182, a. 4 (Utrum vita activa sit prior quam contemplativa).

[43] admicterem ] -rem?


precedente successiva