precedente successiva

1282-1288

Firenze 8 maggio 1282    Testamento di Girolamo del fu Biliotto di Girolamo

«Ierolamus filius condam Beliocti Ierolami populi Sancti Pancratii» testa, dispone sepoltura in SMN; lasciti ai frati Predicatori, ai Minori «Sancte Crucis de Templo» e altri luoghi pii; «pro recuperatione Terre sancte quando ibit generale passadium lìbras 25 f. p. Item reliquid Nelle filie condam d. Ugolini de Tornaquincis et filie d. Soavis sororis sue l. 25 f. p. Item... Nuto condam Beliocti Ierolami fratri suo l. 100 f. p. Item... l. 12 et s. 10 f. p. quos voluit... solvi pro anima d. Scocte olim uxoris sue illis pauperibus... quibus ipsa d. Scocta dimisit ad voluntatem dominarum Soavis sororis ipsius testatoris et Locte filie sue ( ... ). Item reliquid et iudicavit her(edibus) condam ser Bomandati Girolami l. 12 f. p. ( ... ). Item... d. Locte filie sue l. 275 f. p.» (dalla dote della stessa Lotta pervenuta agli eredi di «Bianchi condam viri dicte d. Locte»).

Item instituit sibi heredes pro equali parte d. Loctam et d. Tessam filias suas, silicet... in terris suis et podere de Quarachi et ubicumque terras haberet..., et in parte sua quam habet idem testator in tribus domibus positis post palatium dicti testatoris et consortum via in medio, cuius prime domus hii sunt confines: a j° via, a ij° et iij° filiorum Ardimanni, a iiij° alia domus dicti testatoris et consortum; secunda domus ... : a j° via, a ij° dicta domus supra confinata, a iij° olim Duccii Daviçini, a iiij° heredum Gianni magistri; tertia domus ... : a j° via, a ij° Gianni magistri; a iij° heredum Orlandini Albiçci, a iiij° heredum olim Leonis. (Se i propri credi non avranno figli legittimi, le parti di dette case andranno «suis nepotibus Lapo et Locto et eorum heredibus»). Item reliquid... Lapo et Locto nepotibus suis partem ipsius testatoris quam habet in infrascripto palatio et turri et domibus positis iusta palatium et in scala lapidea posita iusta dictum palatium, quibus omnibus tales confines: a tribus lateribus via, a iiij° heredum Leonis Bonareddite et filiorum condam Albertì, semper cum honere quod predìctì Lapus et Loctus teneantur et debeant solvere omne et totum id quod debebat et tenebatur solvere idem Ierolamus filiabus condam Bomandati Ierolami vel earum filiis vel heredibus ex forma testamenti predicti Bomandati Ierolami occasione dicti palatii sive legati facti de dicto palatio predictis Ierolamo, Lapo et Locto per dictum Bomandatum. Item aprobavit et ratificavìt pacta... facta ohm inter dictum Ierolamum ex parte una et dictos Lapum et Loctum ex parte altera de dictis palatio, turris [sic] et domibus (…). (Annulla testamenti precedenti).

Actum Florentie in domo dicti testatoris, presentibiis... testibus... d. Cardinale condam Maraboctini de Tornaquincis iudice, fratre Ubertino et fratre Phylippo de Ubeveteri de ordine fratrum Predicatorum ecclesie Sancte Marie Novelle, Bingieri d. Ugolini, Allione filio Ugolocti de Alleis, Locto Benvenuti et Bernardo condam Maraboctini de Tornaquincis».

(ASF, Conv. sopr., S. Iacopo a Ripoli 1, n. 34a; nota tergale: «testamentum Ierolami patris d. Locte et d. Tesse que facta est monialis Sancti Iacobi de Ripulis. nel 1282»). Vedi schede 28.V.1271; 9.III.1285; 7.V.1289. albero geneal., ramo Biliotto di Girolamo

Si noti palazzo, torre e case annesse posseduti in solido con altri consorti nel popolo San Pancrazio. Della torre dei Girolanli parla Villani VIII, 14, 41-42, in rapporto alla sommossa dei popolani di novembre 1266: nei paraggi di Santa Trinita e dell’abitazione dei Soldanieri «feciono serraglie a piè della torre de’ Girolami», che possono essere soltanto i Girolami di San Pancrazio. Tratt. pol. 47 n. 85, dove va confermata l'identità Chari-Chiari sul ricorso di scritture caruit (= claruit), Cari (= Clari): cf. Biagio Boccadibue, ed. L. De Angelis e F. Sznura, I/4 (Indici), Firenze 1986, 143b (Latinus olim Cari vel Chiari Nasi).

In data 10 ottobre 1282 «Lapus condam Berlinghieri Beliocti Girolami» a suo nome e di «Locti dicti Peccatoris fratris sui, filii condam dicti Berlinghieri», con solenne stipulazione promette «d. Beliocte, que d. Locta vocatur, pinçochere filie condam Girolami Beliocti Girolami de Girolamis et d. Contesse, que d. Teresa vocatur, uxori Grifi filii Terini de Alliis et filie condam dicti Girolami Beliocti» di consegnare ai figli di Mirabello di Cervellino e agli credi del fu ser Bomandato di Girolamo rispettivamente lire 24 e lire 12 come a suo tempo stabilito da Girolamo padre delle predette Lotta e Tessa (ASF, Conv. soppr. S. Iacopo a Ripoli 1, n. 41; regestato 10.X.1286).

FI 15 giugno - 14 ag. 1282    Salvi del Chiaro di Girolamo dei primi tre priori delle arti

Alla creazione della magistratura cittadina del priorato delle arti, Salvi del Chiaro di Girolamo, fratello di Remigio, è dei primi tre priori (poi subito portati a sei) eletto per l’arte della lana e sesto San Pancrazio, insieme con Bartolo di mr Iacopo dei Bardi per l’arte di Calimala e Rosso dei Bacherelli per l’arte del cambio (Stefani rubr. 157; Compagni I, 4. Villani VIII, 79. Doc. riprodotto in Davidsohn V tav. 5: «Salvi Chiari Girolami in sextu Sancti Pancratii»).

Nel corso dell’ultimo ventennio del secolo il casato dei Girolami registra la partecipazione più elevata al priorato cittadino, ed è intensamente attiva anche negli altri organi di governo della repubblica fiorentina (Tratt. pol. 64-66).

FI 22 sett. 1284    Morte di fr. Pasquale dall’Incisa.
Memoria degli inquisitori (1245) Pietro da Verona e Ruggeri dei Calcagni

«Frater Paschalis de plebatu Sancti Viti de Ancisa primitivorum fratrum nostrorum, fide et devotione informatus, personas ad confessionem et penitentiam peccatorum instantius inducebat. Fuit prior in pluribus conventibus. Vixit in ordine quinquaginta tribus annis. Obiit MCCLXXXIIII in die sancti Mauritii et sotiorum eius» (Cr SMN n° 135). A fr. Pasquale dall’Incisa  -  unico frate fiorentino dal tale nome  -  vanno ricondotti il ritmo Frater Pascalis e le importanti notizie circa la predicazione fiorentina (1245) di fr. Pietro da Verona OP raccolte da Remigio (Note di biografia 258-59, 260-62).

1. Ritmo Frater Pascalis

Frater Pascalis est utilis et sotialis,

non super est talis, nos cure protegit alis.

Est culmen vite ubi largus amans sine lite.

Vult olus et micam dum madit, et hec tibi dicam:

hoc lucente nite faciesque per omnia rite (cod. G, ff. 407vb-408ra).

CP Napoli 1278: «Item mandamus quod fratres cantiones et rythmos nec componant nec cantent honestati nostri ordinis indicentes» (ACP 50/27-28). Che cosa fossero cantiones e rithimi lo spiega Dante nel De vulgari eloquentia.

2. Secondo sermone su san Pietro Martire da Verona, Firmabitur in illo et non flectetur (cod. D 150vb-155rb):

«Verbum propositum, scriptum in Eccli. 15[,3], satis innuit nobis duo predicatori admodum necessaria, scilicet firmitatem et inflexibilitatem sive rectitudinem (150vb; pròtema 150vb-151rb).

Sed vere beato Petro contigit quod dicitur Sap. 4c [= 4,11] 'Raptus est ne malitia mutaret intellectum eius aut ne fictio deciperet animam illius'; fictio, Glosa: 'nugationum hereticarum'. Fuit enim de parentibus hereticis natus, a quibus ab ipsa pueritia raptus est ad amorem divinum et ordinis Predicatorum ingressum quia 'de fumo lumen oritur et rose fios' etc. cantamus. Dicit 'Raptus est'. Spiritus enim sanctus dum impetu suo amorem vel desiderium perfectionis immictit quasi hominem rapit, scilicet extra se, quia 'divinus amor est extasim faciens', secundum beatum Dyonisium, 4 De divinis nominibus. Unde iste ita fuit raptus ut predicandi Florentie nullam licentiam a prelato petebat. Nec mirum, quia prelatus celestis rapiendo movebat. Nec hoc predico ut imitandum sed mirandum, sicut dicit Gregorius de Iohanne Baptista quod fuit doctus a Spiritu sancto (151va).

Beneficium nimirum istius experte sunt multe civitates Lombardie et Florentia, in quibus hereses que tunc palam predicabantur eliminavit et innumera bona fecit et fieri docuit (152vb).

Hoc ergo fundamento [scil. fidei] cor beati Petri excellenter firmatum, martirium pro Christo petit impavidum; unde et oramus 'Presta quesumus omnipotens Deus' etc. Verificatum est in eo quod dicitur Sap. 3[,14] 'Dabitur ei fidei donum electum', vere electum. Dixit enim michi frater Pascalis, qui diu habuit conversationem cum eo, quod quando in predicatione de fide loqueretur, omnes alii predicatores respectu eius videbantur muti, omnes elingues et balbi. Solus iste ut granum synapis fricatum ferventissime loquebatur ut dominus verbi » (153vb-154ra).

3. Ruggeri dei Calcagni da Firenze (Note di biografia 263-64)

Decimo sermone su san Domenico, Quasi archus refulgens inter nebulas glorie (Eccli. 50,8) (cod. D 251va-252ra):

«Unde Ysa. 49[,2] 'Posuit os meum etc. et posuit me quasi sagittam electam', et in Ps. [126,4] 'Sicut sagitte in manu potentis, ita filii excussorum'. Sicut enim exposuisse dicitur frater Rogerius Calcagni fiorentinus, inquisitor hereticorum ordinis nostri, obvius fratribus Minoribus quibusdam: excussi sunt patres nostri et eorum, scilicet beatus Dominicus et beatus Franciscus. Filii autem excussorum sumus nos et fratres Minores, qui quidem imitantes patres nostros quia filius dicitur quia 'fuit ut ille' idest ut pater, scilicet per imitationem debemus esse sicut sagitte in manu potentis non in manu pueri, quia videlicet verba nostra debent pertransire usque ad cor peccatoris non solum percutere aerem vel aurem corporis, sicut dicit Apostolus I Cor. 9[,26] 'Sic pugno non quasi aerem verberans'. Unde dictum est beato Dominico 'Vade, predica' etc.» (251vb-252ra).

Cr SMN n° 14. F. Tocco, Quel che non c’è nella Divina Commedia o Dante e l’eresia, Bologna 1899, 34-57. S. orlandi, Il VII Centenario della Predicazione di S. Pietro Martire a Firenze (1245-1945), MD 63 (1946) 28 ss., 59 ss.; 64 (1947) 125-33. J. Kirshner, Calcagni Ruggero, DBI 16 (1973) 488-89. M. Rossi Caponeri - L. Riccetti, Chiese e conventi degli ordini mendicanti in Umbria nei sec. XIII-XIV. Archivi di Orvieto, Perugia 1987, 88 ss. Fr. Ruggeri morì senza dubbio prima del 1280, probabilmente entro il ventennio 1255-75. HC I, 173. Per l'errata attribuzione a fr. Ruggeri del volgarizzamento della Somme le Roi di fr. Lorenzo d'Orléans vedi F. Bruni , Per la tradizione manoscritta della versione della «Somme le Roi» di Zucchero Bencivenni, «Medioevo romanzo» 2 (1975) 273-76.

FI 9 marzo 1285    Testamento di Lotta di Girolamo di Biliotto di Girolamo

«d. Lotta uxor condam olini Bianchi Ubertini et filia olim Ieronimi de Ieronimis populi Sancti Pancratii... consensu... ser Martini Guidi prinçocheri nigri habitus, familiaris fratrum Predicatorum SMN de Florentia, mundualdi sui», fa testamento. Istituisce erede «d. Tessam sororem suam ex utroque parente et uxorem Grifi de Aleis in terris et bonis ct possessionibus suis olim sibi relictis a Ieronimo patre suo» e lire 50 f. p., con la condizione che il marito di Tessa non s’intrometta nell’eredità, altrimenti rimette l’eredità stessa in potere dei fidecommissari ed esecutori e di Dino e Geri fratelli figli di Cecco dei Caponsacchi affinché la devolvano alla suddetta Tessa. Lasciti e legati pii. Sepoltura in SMN. Ai frati Predicatori l. 10 f. p. per un paramento sacerdotale; agli stessi l. 5 f. p. per le loro necessità. A fr. Lotto da Sommaia del medesimo ordine l. 10 f. p. «quarum usum habeat ipse fr. Loht in vita sua, proprietas quidem remaneat conventui Florentie si fratri Loht predicto placuerit». Legati a Bertina vestita [= dell’ordine della Penitenza], figlia del fu Ranuccio di Chiavello del popolo San Pancrazio, a d. Leca figlia «Nutì Geronimi», a Bruna familiare della testatrice, a suor Elisabetta e suor Guatana monache del monastero di Ripoli, a d. Stella sua figlia, a Mante vestita, figlia di Lissimo dei Villanuzzi. Istituisce fidecommissari fr. Lotto da Sommaia OP e la predetta Tessa sua sorella ed crede.

«Facta sunt hec Florentie apud ecclesiam fratrum Predicatoruin SMN presentibus et rogatis testibus... fr. Fede, fr. Laurentio, fr. Stephano, fr. Latino, fr. Iohanne, fr. Guidone et fr. Bencivenni omnibus fratribus dicti ordinis et conventus fratrum Predicatorum ad hec vocatis. Quibus omnibus et singulis d. Ranerius Bondonis iudex ordinarius interfuit».

(ASF, CRS, S. Iacopo a Ripoli 1, n. 39: 9.III.1284).

Gaeta 5 ott. 1286    Termini della predicazione tra i conventi di Lucca e Pistoia

Fr. Niccolò di Brunaccio ("Brunaccii" = figlio di Brunaccio, patronimico, non cognome) da Perugia lettore perugino e fr. Remigio lettore fiorentino, giudici nominati dal CP Gaeta 1286, definiscono i termini geografici della predicazione (circoscrizione territoriale di competenza del singolo convento) tra i conventi di Lucca e di Pistoia. ASL, Dipl. S. Romano 5.X.1286. Negli atti capitolari Gaeta 1286 a noi pervenuti, solo «Sententias iudicum approbamus» (ACP 75/6).

Per la figura dei giudici capitolari cf. Constitutiones OP II, 9 (AFP 1948, 60); Formularium OP VII, 2-3; VIII, 15 (AFP 1956, 114, 115).

Gaeta nei codici remigiani: «Una res plus potest valere uno tempore quam alio, et similiter in uno loco quam in alio. Congium enim vini tempore vindemiarum minus valet, et aureus plus tempore guerre, et piscis plus Neapoli quam Gageti» (cod. G4 35ra). Alla divisione della provincia Romana (ultimi territori meridionali sulla direttrice Terracina-Ceprano-Veroli) e della provincia del Regno (1294-96), Gaeta farà parte di quest'ultima.

Roma 1287    Fr. Corrado da Pistoia lettore sentenziario in FI

CP Roma: nella lista di nomina dei lettori non si provvede al lettorato fiorentino (ACP 78/9-17). «In conventu florentino lector Sententiarum fr. Corradus Pistoriensis (78, 20-21). Ordinamus quod lectores qui habent baccellarios, legant in die unam lectionem tantum de testu biblie et disputent ordinate ad minus semel in septimana, secundam vero lectìonem legant baccellarii de Sententiis (...). Alii vero lectores baccellarios non habentes, legent in die qualibet duas lectiones in theologia. Bacellarii vero predicti non sedeant in cathedra lectorum, sed in alio loco magis humili eis seorsum separato (...). Et volumus quod lectores in theologia continuent lectiones usque ad festum Apostolorum [= 29 giugno]» (79, 6-18).

Fr. Corrado da Pistoia: lettore di filosofia naturale in Orvieto 1291 (ACP 100/26), lettore in Rieti 1293 (112/10), lettore di filosofia in Pisa 1299 (132/14), lettore in Viterbo 1305 (154/31-32) dove lettore sentenziario è Leonardo dei Tealdani (155/10-11), vescovo di Fiesole 1310-12 (v. ante 28 apr. 1312). Neglì anni 1286-88 priore fiorentino è fr. Ugo degli Ubertini, figlio nativo del convento d’Arezzo (Priori 273-74).

FI genn.-febbr. 1288    piazza nuova antistante la chiesa SMN

Molteplici provvisioni del comune di FI per costruire una nuova piazza antistante la chiesa di SMN durante il priorato di fr. Ugo degli Ubertini: «fiat una platea que trahatur a pariete muri dicte ecclesie ex parte occidentali secundum rectam lineam usque ad portam Sancti Pauli, et ex alia a terreno dictorum fratrum [Predicatorum] quod est iusta viam per quam itur ad portam de Trebio secundum rectam lineam usque ad dictam portam de Trebio» (ASF, SMN 16.I.1287; e ib. 2.II.1287; 3.II.1287; 20.III.1287; cf. Priori 273-74).

Riguardano la piazza nuova anche: ASF, Provvisioni X, f. 204 (4.II.1300); XI, f. 14 (7.VII.1301): cf. G. Pampaloni, Firenze al tempo di Dante. Documenti sull’urbanistica fiorentina, Roma 1973, 79-81, Consigli I, 18 (7.VII.1301); I, 89 (9.lV.1303); ASF, NA 3141 (già B 2127), f. 25v (27.VI.1306); ASF, SMN 1309; 12.VIII.1310 (Pampaloni, op. cit., 82‑83).

Lucca maggio 1288    Fr. Michele da Firenze cursore sentenziario in FI

CP Lucca, tenuto subito dopo CG 1288 nella medesima città: nella lista dei lettori non si provvede al lettorato fiorentino (ACP 83-84). «Assignamus cursores Sententiarum: ... in conventu florentino fr. Michael Florentinus» (84/15-18). Studenti assegnati allo studio di FI (85/6-13).

Su questo fr. Michele da Firenze, non identificabile tra quelli registrati dalla Cronica, cf. Quel che la cronaca 283-84.

Sul finire del 1288 fr. Riccoldo da Monte di Croce parte per la Terra santa; in primavera-estate 1289 attraversa Turchia e Persia; dal 1290-91 è nella valle del Tigri, dove studia l’arabo e fa conoscenza diretta e prolungata dei giacobiti, nestoriani, musulmani e mongoli. La permanenza in oriente si protrae fino agli ultimissimi anni del secolo (Ricerche..., AFP 1988, 8-11).

precedente successiva