precedente successiva

3. Il «Liber peregrinationis» del codice Berlinese

Riccoldo da Monte di Croce: BNF, CS, C 8.1173, f. 185rIl LP era stato pubblicato nel secolo scorso (1873) da Laurent dal codice di Wolfenbüttel, e questa edizione hanno letto e commentato gli studiosi di Riccoldo (J.C.M. Laurent, Peregrinatores medii aevi quatuor, Lipsiae 1873, 105-41, riproduce Wolfenbüttel, Weissenb. 40, ff. 73-94). Bisogna dire che la tradizione raccolta dal codice a base dell’edizione presenta un testo dal deplorevole stato di degradazione. Una degradazione che guasta gravemente e sistematicamente (talvolta tramite rifacimenti o volontarie soppressioni di brani ritenuti sconvenienti) il testo di LP. Questo ci è restituito  -  così come uscito dallo scrittoio di Santa Maria Novella dalla mano del copista A (cod D 278v autografia di Remigio a sinistra, mano A a destra), corretto e integrato da R (ormai, sappiamo, Riccoldo stesso)  -  dal codice Staatsbibliothek lat. 4°.466 di Berlino. Gli studiosi sono invitati a non far ulteriore uso dell’edizione Laurent. Soffermiamoci soltanto su quei brani che a prima vista potrebbero contestare al testo B d’essere l’archetipo di tutta la tradizione, e contestarne conseguentemente l’originalità. In corsivo quanto, presente nell’edizione, è assente in B.

1a. Tunc dixit: «Videtis, quamdiu fuerunt sagitte simul, centum bomines non potuerunt frangere unam; quando vero fuerunt separate, nec una quidem remansit. Sic et vos nullus poterit superare concordes, discordes vero et divisos franget et superabit faciliter» (ed. p. 120, 8-10).

1b. Et ait: «Videte quia quamdiu fuerunt sagitte simul, inter omnes centum homines non fregerunt nec unam; quando vero fuerunt separate nec una quidem remansit. Sic et vos nullus poterit superare concordes; superabit et franget et superabit faciliter» (LP f. 10ra).

2a. Contesto: disputa dinanzi al califfo tra nestoriani e giacobiti, i quali ultimi sostengono «Deum de muliere natum et in cruce mortuum»; un chierico giacobita, in rotta con i suoi, si offre per disputare a nome dei nestoriani; il giacobita trasfuga dopo ripetute convocazioni si presenta finalmente alla disputa con sarchio e pala.

Cum autem argueretur, quare non statim venerat ad Califam, dominum mundi, et quare portaverat instrumenta ad fodiendum terram? peciit veniam, asserens se maioribus negociis occupatum, et ait: «Heri sero mortuus est Gabriel angelus, et ego modo fodi foveam ad sepeliendum eum». Cum autem Califa vellet scindere vestes propter blasphemiam, et diceret impossibile esse angelos mori, ait ille: «Quid mirum, quod angeli moriantur et sepeliantur, si Deus ipse in persona fuit mortuus et sepultus?». Et cum diceret Califa: «Qui dicunt, quod ipse fuit mortuus et sepultus?» respondit: «Omnes Iacobini hoc dicunt» (ed. 128, 27-30).

2b. Cum autem argueretur quare non statim venerat ad dominum mundi califfam et quare portaverat ystrumenta ad fodiendum terram, petiit veniam asserens se maioribus negotiis occupatum, et ait: «Eri sero mortuus est Gabriel angelus et ego modo fodi foveam et sepelivimus eum». Cum. autem califfa vellet scindere vestes pre blasfemia, et dicerent quod impossibile est angelos mori, ait: «Quid mirum quod angeli moriuntur et sepelliuntur si Deus ipse in sua persona fuit mortuus et sepultus? ». respondit: «Omnes iacobini hoc dicunt» (LP f. 15ra).

3a. Errant eciam Nestorini cum Iacobinis et quasi cum omnibus orientalibus in misterio Trinitatis. Dicunt enim, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sint thelathe satfat, quod interpretatur tres qualitates, cum tamen in caldeo dicant eos tbelathe acbanum, et in arabico dicant eos thelathe sciax, quod interpretatur tres persone vel tria supposita (ed. 128-29).

3b.                                             . herrant etiam

nestorini cum iacobinis et quasi cum

omnibus orientalibus in misterio tri-

nitatis. dicunt enim quod pater et filius et

spiritus .s. thelathe saffat. quod interpretatur

nim. et in arabico dicant eos esse

thelathe ascicas. quod interpretatur tres persone

vel tria supposita (LP f. 15rb).

4a. In oracione maxime observant quandam mundiciam corporalem, et nullo modo audeant orare nisi lavent sibi culum et ventrem, postea manus, deinde faciem, ad ultimum plantas pedum, et sic orant. Hec autem observant omnes eorum secte. Sed quedam est inter eos secta, que vocatur Henefa, et isti reputantur aliis perfectiores. Isti si intrant forum et tangeret eos cata, vel canis, vel asinus, vel aliquid immundum, non potest lavari, ut oret, nisi sint mille quingenti rotuli aque. Unde indigent fluvio. Quando autem volunt orare, digitum in anum infigit, et si sentit aliquid fetoris, non est aptus ut oret, sed in fluvium revertitur (ed. c. 24, p. 132, 6-10).

4b. In oratione vero maxime osservant quandam munditiam corporalem ut nullo modo audeant orare nisi prius lavent culum et veretrum, postea manus, deinde fatiem, ad ultimum plantas pedum, et sic orant. Hic qui vocantur henefa  -  et isti reputantur aliis perfectiores  .  isti si intrarent in forum et tangeret eos cata vel canis vel asinus vel aliquid immundum, non potest lavari ut oret nisi sint mille quingenti rotuli aque. Unde indigent fluvio. Quando autem volunt orare intrant in fluvium et postquam totus fucrit lotus infigit digitum in anum et ponit ad nares, et si sentit aliquid fetoris non est aptus ut oret sed in flumen revertitur (LP f. 17va).

Il testo ed (s’intenda la tradizione manoscritta raccoltasi nell’edizione Laurent) porta brani assenti in B, eppure necessari alla coerenza sintattica e logica del discorso? Gli sono pervenuti da un archetipo che non sia B?

In realtà nei testi nn. 1b e 2b B soffre certamente di un’omissione (non riparata da R), ma essa è facilmente colmabile per congettura. In 1b sulla metafora del fascio di saette che nessuno è capace d’infrangere, mentre tutti infrangono la saetta separata, il concordes del testo richiama per opposizione polare discordes sacrificato dall’omissione; con la quale peraltro s’accompagna un ulteriore perturbamento, molto simile a quello già incontrato in ADNO f. 232v e addebitabile più all’autore che al copista: Riccoldo scrive in prima intenzione «superabit et franget», poi subito restituisce più congrua successione «franget et superabit», ma dimentica di tornare indietro a sopprimere superabit et. «Sic et vos nullus poterit superare concordes; [discordes vero] franget et superabit faciliter» dovrà essere 1b, riducendo al minimo necessario l’emendazione per congettura. In 2b la materia della disputa, i personaggi intervenuti e l’intreccio del dialogo impongono un intervento emendatorio ricavabile dal brano stesso e che potrebb’essere qualcosa non molto diverso da quanto congettura ed in 2a

Il caso 3a ha parvenza di colpo decisivo inferto all’autorità di B. Eppure l’analisi del testo si risolve a favore di quest’ultimo, benché menomato da omissione. Poco prima del brano 3a, il testo offriva tutti gli elementi sia per individuare che per restaurare l’omissione (non interessa qui a quale altezza della tradizione, se in ed o in piani superiori, sia stata eseguita l’emendazione):

Unde dicunt [scil. nestorini], quod non est idem, qui natus est ex Deo patre ab eterno et ex virgine matre ex tempore. Et ne cogantur eum propter hoc dividere in duos filios, dicunt esse unum sciax, scilicet unam personam; et ne cogantur dicere Deum natum ex virgine, dividunt eum in duo acuum, i.e. duo supposita. Unde ipsi omnes dicunt Christum esse unum sciax et duo acuum, quod secundum Nestorium, qui fuit Grecus, sonat una persona et duo supposita. Isti tamen Nestorini orientales sunt Caldei, et in caldeo legunt et orant. Unde nullo modo sciunt, que est differencia inter acuum et sciax, et igitur valde utile querere ab eis, que est inter acuum et sciax diffinicio, et que est differencia inter acuum et sciax. Et secunduin veritatem penitus nulla est differencia, nisi sciax est nomen arabicum, et sonat idem quod persona, et acuum est nomen caldeum, et sonat idem quod persona, vel suppositum, vel individuum. Et secundum hoc ipsi dicunt in arabico Christum esse unam personam, et in caldeo Christum esse duas personas; nam quicquid dicunt de sciax, coguntur secundum veritatem dicere de acuum et e converso (ed. 127-28).

Unde et dicunt quod non est idem qui natus est ex Deo patre ab eterno et ex virgine matre ex tempore. Et ne cogantur eum dividere in duos filios, dicunt esse unum sciacx [arabicum superscr. R] idest una persona; et ne cogantur dicere Deum esse natum ex Virgine, dividunt eum in duo acnum [caldeum superscr. R] idest in duo supposita. Unde ipsi omnes dicunt Christum esse unum sciacx et duo acnum, quod secundum Nestorium, qui fuit grecus, sonat una persona et duo supposita. Ipsi tamen nestorini orientales sunt omnes caldei et in caldeo legunt et orant; unde nullo modo sciunt que est differentia inter acnum et sciacx. Est igitur valde utile querere ab cis que est diffinitio acnum et sciacx, et que est differentia inter acnum et sciacx. Et secundum veritatem nulla penitus est differentia, nisi quia sciacx est nomen arabicum et sonat idem quod persona, et acnum est nomen caldeum et sonat idem quod persona. Et secundum hoc ipsi dicunt in arabico Christum esse unam personam, et in caldeo Christum esse duas personas. Quicquid / igitur dicunt de sciax, coguntur secundum veritatem dicere de acnum et e converso (LP f. 14va-b).

plurale

singolare

اقانیم

اقنوم

اشخاس

شخس

صفات

صفة

   

È là che si attinge per poi riparare il testo corrotto. Ma nell’atto stesso della lodevole emendazione, ed denuncia i propri limiti filologici e deprava B per banalizzazione. Nel brano che ha prestato gli elementi del restauro Riccoldo usa il singolare aqnûm šakhs. Di questi dispone l’emendatore, il quale “corregge” l’ignoto thelathe ascicas («tre persone», aškhâs essendo plurale di šakhs) nel noto thelathe sciax, e restituisce thelathe achanum sul sibillino nim troncato in B dall’omissione. Ora nim non è che il finale residuo -nim di aqânîm plurale di aqnûm; così come ascicas (aškhâs) è plurale di sciax (šakhs), e saffat (sifât) è plurale di sifa.

Nulla, fuorché i propri errori, ed aggiunge a B. Partendo dal testo di B, dove il copista A commette un’omissione non propiziata da alcuna cadenza omeoteleutica con riattacco su nim, e dunque occorsa verosimilmente per il salto d’un rigo, si può ragionevolmente credere che il testo uscito dalla penna di Riccoldo dovess’essere come segue (in corsivo quanto restituito):

            . herrant etiam

nestorini cum iacobinis et quasi cum

omnibus orientalibus in misterio tri-

nitatis. dicunt enim quod pater et filius et

spiritus s(anctus) thelathe saffat. quod interpretatur

tres qualitates. cum in caldeo dicant eos esse tbelatbe aca-

nim. et in arabico dicant eos esse

thelathe ascicas. quod interpretatur tres persone

vel tria supposita (LP f. 15rb).

Brano parallelo.  Ad nationes orientales c. 1 (De christianis nestorinis): «Preterea Apostolus ad Hebreos 1 ostendit quod divina et humana natura in Christo pertinent ad idem suppositum. Commendat enim Christum alternatius secundum utramque naturam, et utramque ponit de Christo intransitive et sub eodem relativo, immo sub eadem relatione. Dicit enim de Deo "Locutus est nobis in filio quem constituit heredem universorum", ecce humana, "per quem fecit et secula" ecce divina, "qui cum sit splendor glorie" ecce divina; et post "Tanto melior angelis effectus", ecce humana, quia / secundum divinam non est "effectus" sed eternaliter genitus. Patet ergo quod Christus etiam secundum quod homo est "Dominus David" et etiam "melior angelis", licet non ex eo quod bomo; et est filius non adoptivus, et "facit angelos suos spiritus" etiam suppremos scilicet seraphym; unde "et ministros flammam ignis", et habent preceptum quod "adorent eum omnes angeli" et quod est unum suppositum tantum. Unde et caldei habent ibi, in epistola ad Hebreos, beacnoma quod sonat unum suppositum et non duo in Christo» (ADNO f. 224r-v). «Nestorius autem pro certo posuit in Christo unam personam et duo supposita, et nestorini orientales idem sentiunt. Dicunt enim quod Christus est unum sciax et duo acnum, quod sonat una persona et duo supposita. Cuius contrarium legitur apud eos in epistola ad Hebreos in principio, ubi nos habemus de Christo "qui cum sit splendor glorie", ipsi expresse beacnuma quod sonat unum suppositum; et in nullo loco scripture habent quod sit duo acnum» (f. 224v). Si tratta di Hebr. 1, 3. Riccoldo non bara. Ha veramente avuto sotto mano una Pešittâ. La Bibbia in siriaco, ed. Urmia 1846 [esemplare nella biblioteca di San Domenico di Pistoia!], p. 692a (da destra) rr. 4-5 (Hebr. 1, 3) ha: «baqnomeh ‘abad», che peraltro non ha controparte nel testo greco (né nella Volgata).

■ Una curiosità, e una memoria!, della mia esperienza pakistana, anni 1967-1971. La terminologia liturgico-religiosa della comunità cristiana di lingua urdû in Pakistan (di recente evangelizzazione) ha preso in prestito i termini aqnûm/aqânîm per esprimere persona/persone nella Trinità. Bibbia in urdû (Kalâm-i-muqaddas, ed. cattolica Roma 1958, ristampa 1999) nel lessico premesso al testo sacro: «tajassud: thâlûth-i-aqdas ke dûsre aqnûm kâ insân bannâ» (= incarnazione: seconda persona della santissima Trinità fattasi uomo). Cf. Christian terminology in urdû, by L. Peterson O.F.M., Karachi 1960 (pro manuscripto), 89.

In 4a ed ha sospettato un perturbamento testuale e ha tentato di riparare normalizzando le relazioni sintattiche e commentando che henefa (i seguaci della scuola giuridica hanafita) è una delle molte sette. Il sospetto è infondato perché, come vedremo più in là, scritture ridondanti nei pronomi, spesso intrecciate a costruzioni anacolutiche con brusco passaggio di persona dal plurale al singolare o viceversa (Hic qui vocantur... et isti... isti si... et tangeret eos... non potest... indigent... ), sono una caratteristica costante e peculiare di Riccoldo.

precedente successiva