◊  Contra legem sarracenorum  ◊

Il frate domenicano Riccoldo da Monte di Croce († 1320), in Oriente durante l'ultimo decennio del Duecento, compone il Contra legem sarracenorum (CLS) in Firenze, tra 1299 e 1300, dopo il Liber peregrinationis. Sistematica esposizione e confutazione della legge islamica, secondo intenti e sentimenti dell'autore. Vasta diffusione (28 manoscritti sopravvissuti), traduzioni tre-cinquecentesche. Ma il trattato ci perviene anzitutto in codice d'autore (realizzato sotto la supervisione di Riccoldo, e con suoi interventi autografi): Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze, Conv. soppr. C 8.1173, ff. 185r-218r; proveniente dal convento Santa Maria Novella di Firenze. Nel medesimo codice, ff. 219r-244r, il Libellus ad nationes orientales (composizione Firenze 1300).

Testo del CLS: edizione J.-M. Mérigoux, L'ouvrage d'un frère Prêcheur florentin en orient à la fin du XIIIe siècle. Le «Contra legem Sarracenorum» de Riccoldo da Monte di Croce, «Memorie domenicane» 17 (1986) 1-144; testo pp. 60-142.

Su Riccoldo lavorammo a lungo insieme, Mérigoux e io, in Pistoia tra 1985 e 1986. <Scritti orientalistici di Riccoldo da Monte di Croce: tradizione e cronologia>, titolo originale Presentazione, «Memorie domenicane» 17 (1986) V-XL: che di fatto è parte introduttiva, anzi complementare all'edizione Mérigoux, specie per questioni più tecniche: autografia, codici di autore, cronologia, controllo paleografico e trascrizione, ecc.

In ed. Mérigoux del CLS,
«Memorie domenicane»
17 (1986) pp. 60-142,
si corregga (capitolo e rigo):

c.,r.

errata

corrige

1,76 non habe stilum non habet stilum
3,45 iudex est Ebazoene dixit iudex eius[?] Ebazoene dixit
3,77 erat ardum erat arduum
6,79 tot contrarietas tot contrarietates
7,89 et hec fecerunt christiani et hoc fecerunt christiani
8,84-85 qui soli Deo debetur. qui soli Deo debetur?
10,37 super pro super quo
10,52 qua patres eorum que patres eorum
14,4 expositio cuiusdam alchorani expositio cuiusdam <capituli> alchorani
14,41-42 Sicque, inquit Gabriel commendauit me Sicque, inquit, Gabriel commendauit me
15,94-95 Deus dans et insufflans, et spiritus sanctus datus et insufflatus Deus dans et insufflans, et spiritus  - Spiritus sanctus datus et insufflatus -
15,97 distinguuntur  distinguntur
15,277 e ragione e regione scr. (= e re<li>gione?)
15,287 et madre et matre
16,99 Si quis te percusseret Si quis te percusserit
16,118-119

perfecte inelligitur

perfecte intelligitur

La formulazione dei numeri dei capitoli, duodecimum, tertium decimum e seguenti (non così familiari per una penna medievale), la restituisco ai grafemi originali, come nel testimone fiorentino, manoscritto d'autore.

L’episodio di Zaid 8,53-55, soffre certamente d’incidente di copia o di redazione; il restauro dovrà ricorrere alla Contrarietas alpholica c. 8, Paris BN lat. 3394, f. 247r, fonte di Riccoldo:

caso
Zaid

«Respondit: Veh tibi! Deus maritauit eam michi; que postea iactabat se quod Deus maritauerat eam. illas alias parentes earum» (Contra legem 8,53-55) «Respondit: Ve tibi! Deus ipse maritavit eam míhi de celo, et super hoc sunt testes Michael et Gabriel. Et festinavit intrare ad eam; que postea inter alias uxores se iactabat quod Deus maritaverat eam de celo» (Alpholica f. 247r, righi 9-12)

Contrarietas alpholica: trattato apologetico attribuito a un anonimo musulmano del xi-xii secolo convertito al cristianesimo, tradotto in latino da Marco da Toledo tra fine xii e inizio xiii secolo, a noi pervenuto nel solo testo latino dell'unico codice parigino del xvi secolo. Titolo Contrarietas alpholica di probabile ricaduta volgare da Ikhtilâf al-fuqahâ = divergenza dei dòtti o giurisperiti. Ne serbo sviluppo su carta  lasciatomi da Mérigoux, riposto nella mia cartella “Riccoldo”.

CLS 9,6-12 ss: In Alchorano autem dicitur (...), et post: «Certe non conuenit legi Dei ut dicatur aliquid sine Deo», sed falsum et mandacium dicitur sine Deo.

Nam sicut dicit Augustinus: «Si in euangelio inueniretur una sola falsitas...».

Questione di semplice interpunzione, e relativo capoverso. Ma che potrebbe ristabilire una opposta costruzione logica, con pesante ricaduta apologetica; sulla quale peraltro è articolato l'intero capitolo 9. Credo che il testo debba essere interpunto, e conseguentemente interpretato, come segue:

In Alchorano autem dicitur (...), et post: «Certe non conuenit legi Dei ut dicatur aliquid sine Deo».

Sed falsum et mandacium dicitur sine Deo; nam sicut dicit Augustinus: «Si in euangelio inueniretur una sola falsitas...».

L’importante brano CLS 15,88-96, smembrato in due paragrafi, a mio giudizio è un’unica catena argomentativa (molto riccoldiana!); e le due citazione coraniche (2,87; 21,91) vi compaiono contratte perché suppongono e rinviano alla completa citazione riportata pochi righi prima: 15,72-73, e 15,75. Sulla scorta dell’originale il brano dovrebb’essere così ricostruito e interpunto:

Si autem predictus spiritus sit uerus Deus, sed uerus Deus est qui de predicto spiritu loquitur dicens «Dedimus spiritum sanctum», et «Insufflauimus de spiritu nostro», cum igitur diuina essentia sit una et simplex et non possit diuidi neque distingui, et ibi sit dans et datum, dans qui dicit «Dedimus» et datus spiritus qui dicitur datus et insufflatus, et inter dantem et datum requiratur distinctio, oportet quod Deus dans et insufflans, et spiritus - Spiritus sanctus datus et insufflatus - distinguantur personaliter solum et non essentialiter.

Il paragrafo 15,292-95, sulla discendenza ismaelitica di Muhammad, è altro prestito (in parte riassuntivo) dalla Contrarietas alpholica, inclusa la citazione biblica Gen. 16,12 «Hic erit ferus homo...». Contrarietas c. 10, Paris BN lat. 3394, ff. 255v-256r: «Machometus per ancillam pertinens ad Abraam si per Ismael descendit, dum orat Abraham Deum dicens: Utinam Ismael vivat coram te, audiet Dominum etiam hoc addentem: Duodecim duces generabit. Et iterum: Hic erit ferus homo, manus eius contra |256r| omnes, et manus omnium contra eum. Christus autem de Abraam, cui dictum est: In semine tuo benedicentur omnes gentes, per Isaac descendit cui hereditas promissionum conceditur, a quo Ismaelem excludit Deus».

In MD 17 (1986) 50-51, tra gli autori domenicani che utilizzano il Contra legem si aggiunga Giovanmaria dei Tolosani da Colle di Val d’Elsa OP († Siena 22.I.1548/9).

1992: compare la traduzione italiana del CLS, sotto il titolo I Saraceni, ad opera di G. Rizzardi, Firenze (Nardini Ed.) 1992, condotta sull'ed. Mérigoux, MD 17 (1986) 60-142.

J.-M. Mérigoux, Père Jean Maurice Fiey, OP (1914-1995), «Studia Iranica» 26 (1997) 123-27.

ID., Va à Ninive! Un dialogue avec l'Irak, Paris (Éd. du Cerf) 2000, 38-40, 149-50, 374-409.

ID., Les débuts de l'ordre dominicain et le monde musulman: Riccoldo da Monte di Croce, «Mémoire dominicaine» 15 (2001) 55-77.

ID., Vers d'autres «Ninive». Le Caire, Istanbul, Marseille... Lettres 1985-2010, Paris (Éd. du Cerf) 2013. En 2000, dans son ouvrage «Va à Ninive!», Jean-Marie Mérigoux présentait la vie des chrétiens en Irak ainsi que sa propre expérience dans ce pays, à Mossoul notamment où les dominicains sont présents depuis plus de 250 ans. «Vers d'autres Ninive» rassemble les lettres envoyées par l'auteur à ses parents et à ses amis depuis les différents pays où il a habité ou séjourné: l'Égypte, la Palestine, Israël, la Jordanie, le Liban, la Turquie et divers pays d'Europe. Récits de rencontres, anecdotes et témoignages pris sur le vif, ces pages évoquent pour une grande part le quotidien joyeux et éprouvant du monde musulman et des Églises orientales catholiques et orthodoxes qui s'y trouvent. Elles nous rappellent que chrétiens et musulmans vivent ensemble, souvent difficilement, dans ces régions depuis des siècles. Le Caire, Istanbul et Marseille, ces trois villes ressemblent un peu à la Ninive biblique et irakienne où il convient, aujourd'hui comme dans le passé, d'annoncer l'universelle miséricorde de Dieu.

ninive.pdf

■ dicembre 2005: Baghdâd: scatola di sigarette? mensa eucaristica?

maggio 2010: Paris, Bibl. Nation. de France, Arabe 384: corano in arabo, note marginali (anche) di Riccoldo.

2010: a seguito di ripetute richieste, mi propongo di trasferire il testo del Contra legem sarracenorum in questo sitoweb!

Contra legem sarracenorum = Confutazione della legge islamica

◊ Buon abbozzo di traduzione del titolo; dove lex sarracenorum sta per corano, come fa intendere il prologo. Formalmente: «Hec autem que predicta sunt, sunt tantum principales errores qui continentur in alchorano, que est lex saracenorum» (CLS 1,102-103). Genere dialettico del medievale "Contra...", polarmente rispondente all'arabo "al-radd...", e ai trattati dei polemisti musulmani "al-radd 'alâ al-nasârâ" (= contra christianos). Cf. censimenti in G. Monnot, Les écrits musulmans sur les religions non-bibliques, «Mélanges de l’Institut Dominicain d’Études orientales du Caire» 11 (1972) 5-48; e in «Islamochristiana» 1 (1975) 125-76, e fascicoli seguenti.

Quanto al lessema "sarraceni" (doppia -rr- vuole l'autore: CLS 7,46), Riccoldo lo usa quale denominazione corrente nell'occidente cristiano, ma sa bene (cf. Epistola I, §12, f. 250v; CLS 7, 46-47) che i musulmani chiamano se stessi muslim (muslimîn al plurale, denominazione delle persone di fede islamica). Non è pertanto dissonante alle sue conoscenze tradurre lex sarracenorum con legge islamica (islâmî, aggettivo astratto o di nozione: mistica islamica, filosofia islamica ecc.).

2012: Michelina Di Cesare, The Pseudo-Historical Image of the Prophet Muhammad in Medieval Latin Literature: A Repertory, Göttingen (W. de Gruyter) 2012, pp. XIV-542. →..\nomen2\dicesr11.htm

14.I.2019: Lettres du frère Riccoldo da Monte di Croce à l’Église du Ciel, testo inviatomi da J.-M. Mérigoux OP.

 


◊  Contra legem sarracenorum  ◊

Ti sei perso? vieni, ci penso io! | Did you get lost? Follow me, please, and you'll find yourself!

precedente successiva